Sagnir - 01.06.1997, Side 31

koti hjá Dýrfinnustöðum í Skagafirði.
Eftir stutta sambúð slitnaði upp úr með
þeim og eftir það var hann á flakki i
Skagafirði og Húnaþingi.
Ef litið er á þá möguleika sem samfél-
agsgerð 19. aldar bauð einstaklingum upp
á virðast leiðirnar harla fábreyttar.
Sagnfræðingarnir Aðalgeir Kristjánsson
og Gísli Agúst Gunnlaugsson telja þjóð-
félagshópana hafa verið tiu á þessu tíma-
skeiði: 1) embættismenn, 2) sjálfseignar-
bændur, 3) kaupmenn og handverks-
nienn, 4) leiguliða, 5—6) hjáleigumenn og
búðsetumenn, 7—8) húsmenn og lausa-
menn, 9) vinnuhjú, og 10) þurfamenn.'5
Ef tekið er mið af ævi Níelsar er ljóst að
menn voru ekki bundnir við einhvern
einn þessara flokka. A unga aldri stundar
hann vinnumennsku á heimili foreldra
sinna, þrítugur gerist hann bóndi á býli
Sólveigar og eftir skilnað þeirra gæti hann
í senn talist til handverksmanns, hús-
manns, vinnuhjús og jafnvel þurfamanns.
A síðustu árum ævinnar eignast hann eig-
in jörð og telst þar með sjálfseignarbóndi.
Svo handhæg tíu flokka skipting segir því
ekki alla sögu um þjóðfélagsstöðu og
framfærslumöguleika fólks í bændasam-
félagi 19. aldar. Og ef til vill mætti segja
að þjóðfélagsstaða miðist ekki eingöngu
við starfssvið heldur sé hún öðrum þræði
sjálfsskynjun, þ.e. hvernig einstaklingur-
inn skynjar sjálfan sig á sama máta og
hvaða augum samfélagið lítur hann.
Þetta má lesa úr tveimur skýringar-
greinum Níelsar sem virðast hafa þann
tilgang einan að færa sönnur á að hann
teljist til skálda. I þeirri fyrri segir Níels
frá samtali sínu við ókunnugan mann sem
virðist hafa heyrt Níelsar getið því hann
spyr: „Er það Níels skáld?“ Þetta hefur
líklega kitlað hégómagirnd skáldans og í
tilsvari sinu getur hann ekki hamið sig:
>>Eg veit ekki, nú vilja rnargir vera skáld,
°g má ske eg sé einn þeirra, því að ...“
Við svo búið hrynja ljóðmæli af vörum
bans „... benti eg stirðar bogaQaðrir,
beint þegar skutu sveinar aðrir ...“ Og
eftir það var hinn ókunnugi ekki í nein-
um vafa."'
1 síðari skýringargreininni er Níels á
leið í kaupstaðinn. Þar mætir hann skóla-
pilti sem skorar á hann að yrkja um sig
visu á staðnum. Níels lendir í andartaks
vanda. Bæði er pilturinn drukkinn en auk
þess er tilefnið lítið og óverðugt. En í stað
þess að gefast upp fyrir áskorun hans og
þurfa að viðurkenna vanmátt sinn varpar
hann frant tveimur vísum um skáldskap-
>nn almennt og veitir hinum lærða lexiu.
Skáldskapurinn er meira virði en svo að
honum beri að eyða á lítil tilefni og endar
hann visu sína svo: „... en um það, sem
eg ei fæ þenkt, ekki get eg kveðið.“17 í
sögunni etur Níels kappi við þann sem er
hæstur í samfélagsstiganum, skólapiltinn
sem brátt verður embættismaður. Fyrir
tilstilli hagmælsku sinnar tekst Níelsi að
standa honum fyllilega jafnfætis.
Þó að skáldskapariðkun hafi ekki verið
tahn fullgild starfsgrein eða stétt á 19. öld
gegnir hún því
hlutverki í sögum
Níelsar að auka
virðingu hans.
Hún er eins konar
hreyfiafl sem getur
unt stund lyft
honum upp um
nokkur þrep í
þjóðfélagsstiganunr
og gert hann jafn-
an handhöfum
lærdómsins. Hér er þó rétt að greina á
milli skáldskapartegunda þar sem Níels
kallar skammakveðlinga sína í bréfi til
vinar síns Björns á Hamri, „manufaktur-
vöru“ og likir þeint þannig við handverk
sem „sé jafnan best frá minni verk-
srniðju"'8 en í inngangsorðum hans kem-
ur fram að slík iðja sé ekki hátt skrifuð
innan samfélagsins. Mörgum öðrum
kvæðum hans virðist hins vegar einungis
ætlað að þjóna skáldskapnum og eru því
laus við allt framleiðslu- og verslunargildi.
Einnig má lesa úr sögum Nielsar að
kvöldvökurnar hafa verið honum mikil-
vægur vettvangur, þar lék hann á langspil
auk þess að fara með kveðskap og ekki er
ólíklegt að það hafi auðveldað honum
förumennskuna og fært honum einhvern
veraldlegan ávinning. I einni þessara sagna
greinir hann frá yf-
irnáttúrulegum hæf-
ileikum sínum. Þeg-
ar langspilsleikurinn
hefst tekur að
streyma inn fólk
sem honunt einum
er sjáanlegt en það
hverfur jafnharðan
og leiknum lýkur.1’
Hér glittir í enn
eina aukabúgreinina
en Níels beitir yfirskilvitlegum hæfileik-
um sínum til að spá fyrir fólki og ráða
drauma þess, og viðhefur galdrabrögð til
að slökkva óæskilegan losta.20 En í frásögn
eins af heimildarmönnum Arnastofnunar,
sem fmna má í segulbandasafni þess frá
árinu 1968, segist hann hafa heyrt að Ní-
els hafi kveðið niður drauga: ,Ja, það var
Þá hló Bjarni amtmaðnr. — Teikning höfimdar.
„Líkt og kúgaðir franskir
prentsmiðjuverkamenn rísa
upp gegn kvölurum sínum í
táknrænu drápi á köttum rís
heil þjóð upp gegn konungs-
valdinu fáeinum áratugum
síðar í franskri byltingu."
SAGNIR 29