Sagnir - 01.06.1997, Page 53

sæta hörðum refsingum fyrir að versla ut-
an umdæma sinna. Fjórum dögum eftir
að þeir Árni og Páll höfðu farið tiltölu-
lega mjúkum orðum urn umdæmaskipt-
inguna gáfu þeir konungi harðorða
greinargerð um þá málsmeðferð þegar
Hólmfastur var hýddur fyrir að selja fiska
i Keflavík en ekki í sínu umdæmi, Hafn-
arfirði. Peir bentu meðal annars á að i til-
felli Hólmfasts hafi umdæmaskiptingin
verið óljós og að auki sleppti sýslumaður
kaupmanninum í Keflavík við þá refsingu
sem hann átti að sæta fýrir hlutdeildina.
En það sem verra var: Brotið á reglugerð
umdæmaverslunarinnar var framið í við-
urvist Múllers amtmanns.34
Tómas var búsettur í Rifshafnarum-
dæmi en hafði haldið út á mið í Stapa-
umdæmi og selt þar fenginn. Kaupmenn í
báðum umdæmum gerðu tilkall til fisks-
ms enTómas átti yfir höfði sér Brimar-
hólmsvist fyrir að hlunnfara kaupmann-
inn í Rifi, L. Bærtelsen. Árni Magnússon
reyndi að blíðka Bærtelsen og í bréfi
þann 18. júlí 1703 lýsti hann þeirri skoð-
un sinni að óréttlátt væri að gera mönn-
um skylt að sækja fisk innan síns svæðis ef
aflabrestur væri þar viðvarandi. I því sam-
bandi sagðist Árni vera mótfallinn því að
setja á slík boð og bönn sem gætu hamlað
því að nauðsynleg vöruskipti færu fram
uiilli landshluta.35 En í bréfum til tveggja
kaupmanna, Peters Fjelderups 16. sept-
ember 1703 og Christians Poulsens 18.
Júlí sama árjátaði Árni að mál Tómasar
væri ekki þess virði að eiga á hættu að
stugga við yfirvöldum í landshlutanum og
S1g skorti auk þess tírna, vilja og þor til
þess.36
I3egar sendiboðarnir reifuðu þessi tvö
dónismál kvað við mun harðari gagnrýni
a umdæmaskiptinguna en í skýrslunni til
konungs haustið 1704. Skiptir þar mestu
að löggæslumönnum hveiju sinni hætti til
að stjórnast um of af undanlátssenri í garð
kaupnranna. Þar má sjá í máliTómasar að
Arni var ekki fús til að stugga við kaup-
monnum og yfirvöldum staðarins en á
hinn bóginn sanrdi hann langa greinar-
gerð um mál Hólmfasts. Hefur þar ef til
vill skipt miklu að koma á framfæri gagn-
rýui á Kristján Múller, Árni gæti hafa álit-
*ó það hentugt fýrir komandi kappræður
1 verslunardeilunni og þar voru amtmað-
ur °g Arni á þessum tíma á öndverðum
nteiði.
Félagsverslun vex íiskur um hrygg
kfm líkt leyti og nefndarmenn sendu
skýrsluna um Hólmfastsmálið á haustdög-
urn 1704, lagði danski kaupmaðurinn og
sæfarinn Bendix Nebel fram tillögur um
endurskipulagningu á Islandsversluninni.
Hann taldi að hún skilaði ekki eðlilegum
ágóða á meðan einstakir kaupmenn rækju
hana hver eftir sínu höföi. Nebel mælti
því eindregið með því að stofnað yrði
öflugt félag til að reka verslunina og benti
meðal annars á velgengni Austur-Indíafél-
aganna i Englandi og Hollandi.37 Bæði
þessi félög voru þá á hátindi ferils síns og
rekin með áður óþekktum hagnaði um
aldanrótin 1700.3*
Nebel benti á að félög af slíkri stærð-
argráðu hefðu átt auðvelt með að efla
iðnað og framleiðslu í nýlendunum sem
skilaði sér strax í aukinni verslun. Hann
vildi láta fræða landsmenn í verslunar-
rekstri og sjávarútvegsfræðum og senda
menn til að kenna þeim ullariðnað. Hefja
ætti þilskipaútgerð til að stunda djúpmið
við íslandsstrendur sem annars væru
þurrausin af Englendingum og Hollend-
ingum. Kaupmenn ættu enn fremur að
nota skipakost sinn í auknum mæli til
hvalveiða. Þessar hugmyndir
féllu strax í góðan jarðveg hjá
stjórnarherrum í Friðriks-
borgarhöll og tveimur
valdamiklum kaup-
mönnum.39 Fleiri
bættust í hópinn, þar
með talið Kristján
Múller amtmaður
sent var því lagstur á
sveif með Lárusi
Gottrúp. Þann 3. mars
1705 sendi Múller
Friðriki fjórða stutta
Jón Vídalín biskup. Hann varfrá
upphafi einn helsli andstœðingur liug
mynda Gottrúps um Jllagsverslun.
Þjóðntinjasafn Islands.
greinargerð með tillögum um hvernig
hægt væri að auka tekjur af landinu. I
verslunarmálinu tók amtmaður eftirfar-
andi afstöðu:4"
Saa synis at Compagniet vel kunde
vedstaa at give baade for haunenis bes-
eiling, saa vel som for jordebogens ind-
komster, (saa som begge udi forige
Compagniets tider har vonre under en
forpagtning,) udi aarlig afgift den for-
hen beregnede sunnna, 20 586 Rdr.
Framar i bréfinu hafði Múller sýnt fram á
hvernig hefði verið hægt að auka tekjur
konungs á tímabilinu 1695 til 1702 úr
19.860 ríkisdölum. Stofnun félagsverslun-
ar gerði enn frekari hækkun mögulega.
Verslunarráðið í rentukammerinu tók
málið til umfjöllunar í desembermánuði
árið 1704. Eftir að hafa leitað álits hjá Is-
landskaupmönnum, Bendix Nebel og
Múller amtmanni voru herrar þar á bæ
mjög fylgjandi félagsverslun. Á þessum
tima voru bresku og hollensku Austur-
Indíafélögin að verða að sameignarhluta-
félögum og hefur það væntanlega haft
áhrif á tillögur verslunarráðsins.41 I apríl
1705 lagði það til við konung að um
næstu áramót yrði eitt sterkt félag látið sjá
um Islandsverslunina til tíu ára. Félagið
skyldi hafa höfuðstól upp á 120.000 ríkis-
dali sem skipta ætti upp í 120 hluti.
Gamlir Islandskaupmenn mættu eignast
allt að sex hluti í hinu nýja félagi en aðrir
utanaðkomandi ekki fleiri en tvo. Hér var
stefnt að laustengdari samtökum en hug-
myndir Gottrúps höfðu gengið út á
haustið 1701.42
Þeir kaupmenn sem fýlgjandi voru fél-
agsverslun sendu frá sér greinargerð í
tíu liðum þar sem raktir voru
kostir hennar. Með félags-
verslun ætti að jafnast út
það misræmi sem væri
milli ágóðans af ein-
stökum höfnum, sér-
staklega þeim sem
eingöngu buðu upp á
slátur til útflutnings.
Enn frenrur gæti stórt
félag betur þolað áföll
og slys senr iðulega
hentu kaupför og hægt
væri að spara umtalsvert
í tryggingakostnaði. Fleiri
fjölskyldur gætu kornið að
versluninni ineð hinu nýja fýr-
irtæki, hægt væri að dreifa ábyrgð-
inni og fleiri væru til taks til að koma al-
menningi til hjálpar í hallærum. Konung-
ur gæti komið á föstum afgjöldum og
þyrfti ekki í jafn ríkum mæli að veita af-
slátt og undanþágur frá þeim. Umdæmin
töldu kaupmennirnir vera ranglát, hægt
yrði að afnema þau og þar með gætu
landsmenn verslað í nálægustu höfninni.
Múller amtmaður bætti við eftirtöldum
atriðum: Hægt væri að auka verslunina
og efla handverk með hjálp aðflutts hol-
lensks verkafólks. Félagið myndi auðveld-
lega geta stuðlað að aukinni fjárfestingu á
Islandi og benti hann þar á velgengni slíks
félags í Englandi, rétt eins og Bendix
Nebel.43
Sífellt fleiri kaupmenn gengu nú til liðs
SAGNIR 51