Sagnir - 01.06.1997, Side 56

Sagnir - 01.06.1997, Side 56
taldi Árni að yfirbygging yrði of stór, félagið gæti hækkað verð útflutningsins á markaði í Kaupmannahöfn og myndi ná einokunaraðstöðu á póstsamgöng- um milli borgarinnar og Islands. Kærur og klögumál myndu því vart ná til réttra yfirvalda í höfuðborginni.Taldi hann að nú þegar hefðu kaupmenn of sterk tök á embættismönnum konungs. Sýslumenn væru flestir ekkert annað en leiguþý kaup- manna og amt- maðurinn sjálfur kvartaði alltaf yfir slæmum sam- göngum innan- lands þegar til hans kasta ætti að koma. Friðrik fjórði féll fyrir málflutningi Árna Magnússonar. Fyrir árslok 1705 leit allt út fyrir að umdæmaverslunin yrði afnumin en 25.janúar 1706 var fyrirkomulagið framlengt til sex ára. I þeim úrskurði kon- ungs er eftirfarandi skýring á þeirri stefnubreytingu:54.. er það gert að til- stuðlan Árna.“ En hlutverki Árna var ekki lokið. Semja þurfti nýja reglugerð fyrir einokunarverslunina þar sem ákvæði í þeirri gömlu frá árinu 1684 voru úrelt eftir að taxtanum hafði verið breytt 1702. I skjalasafni Árna Magnússonar, AM 447 fol., er að finna uppkast að slíkri reglu- gerð í 20 liðum. Hún er að stofni til ná- kvæmt afrit af gömlu reglugerðinni en á spássíu eru færðar ýmsar athugasemdir, leiðréttingar og viðbætur. Afritið er með rithönd Þórðar Þórðarsonar ritara, en at- hugasemdirnar eru Árna. Líklegast er að konungur hafi falið Árna að semja nýja reglugerð á grunni þeirrar eldri, hann hafi látið Þórð skrifa þá gömlu hrátt upp og því næst gert lagfæringar sem voru byggðar á reynslu Árna af verslunarmál- inu. Tvær mikilvægar greinar um gæði inn- flutningsins og undanþágur frá því að versla í umdæmi, breyttust i meðferð Árna Magnússonar Islendingum í vil. Margar af athugasefndunum eru ómerkilegar orða- lagsbreytingar eða aðlögun gömlu ákvæð- anna að nýja taxtanum frá 1702. En einnig má sjá áhersluatriði sem eru greinilega í tengslum við málflutning Árna í greinar- gerðinni frá 5. janúar 1706. Hann bætti inn í að innflutningur ætti að taka mið af eflingu atvinnuveganna í landinu, það er að segja landbúnaðarins, en það var í ósamræmi við kenningar kaupskaparstefn- unnar (sjá graf á bls. 48) og teldist ekki i anda hennar. Gæði og magn ættu að vera fullnægjandi til þess að draga ekki úr löngun manna til að versla í kaupstað.Að sama skapi gerði Árni afdráttarlausari þau ákvæði sem gáfu undanþágu frá því að versla eingöngu við kaupmanninn í um- dæminu. Ef þessar athugasemdir eru felldar inn í texta af- ritsins, fæst nýja reglugerðin sem konungur gaf út 13. apríl 1706. Þar með var verslunardeilan á enda í bili. Einstakar hafnir á Islandi voru leigðar hæstbjóðanda fram til ársins 1732, félagsverslun komst fýrst á eftir konungaskipti i Danmörku og fráfall Árna Magnússonar. Lokaorð Áður hefur verið ^allað um afstöðu Árna Magnússonar í verslunarmálum á síðum Sagna. Greinin „Illir verslunarhættir“ eftir Pétur Má Olafsson þótti fyrir níu árum „... hluti af tímabæru endurmati á ýms- um hlutum Islandssögunnar."55 Eftirfar- andi niðurlag í grein nafna míns er greinilega í ætt við þann boðskap sem Upp cr boðið Isaland hafði fært íslenskri sagnfræði árið áður:56 ... það er eins og hann [Árni Magnús- son] vilji halda samfélaginu algjörlega í föstum skorðum; ... Breytingar þjón- uðu nefnilega ekki hagsmunum ríkj- andi stéttar (bændum); það var ekki henni í hag að upp kæmi borgarastétt eða frjálsir verkamenn. I raun hafði þessi endurskoðun hafist 60 árum fyrr í grein í Sklrni frá árinu 1930, árgangi sem tileinkaður var merkisárum í sögu Alþingis. Þar var árangrinum af sendiför Gottrúps lýst á eftirfarandi hátt:57 Sundurlyndi og deyfð forráðamanna þjóðarinnar var eins og oftar þröskuld- ur í vegi fýrir víðtækum umbótum. Ef íslenskir valdamenn hefðu fýlgt Gottr- úp einhuga að málum er enginn vafi á að miklu meira hefði áunnist. ... Vér Islendingar höfum því fyllstu ástæðu til að minnast Gottrúps lög- manns og stuðningsmanna hans með virðingu og þakklæti. I báðum þessum tilvitnunum kemur fram gagnrýni á afskipti Árna Magnússonar af verslunarmálinu. Hér þykir því leynast ljótur blettur á þeim viðhafnarklæðum sem íslenskir sagnaritarar hafa sniðið Árna Magnússyni. Verslunardeilan árin 1701 til 1706 snérist aðallega um fýrirkomulagið á ein- okunarverslun Dana á Islandi. Hún hófst með utanför Gottrúps lögmanns þar sem hann benti konungi á að vesæld lands- manna væri að miklu leyti afleiðing hinn- ar ströngu umdæmaskiptingar. Auðvelt er að hallast að þeirri skoðun að andstæð- ingar sendifarar Gottrúps lögmanns hafi þjáðst af slæmu tilfelli af áhættufælni.Til- lögur Gottrúps um félagsverslun höfðu að sönnu verið byltingarkenndar og buðu upp á aukin umsvif erlendra kaupmanna i islensku atvinnulífi. Efla átti sjávarútveg, þéttbýlismyndun og framleiðslu iðnvarn- ings. Slíkt var síst til þess fólgið að varð- veita það óbreytta ástand senr bestu bændur landsins þráðu. En Gottrúp var sjálfur vellauðugur og áhrifamikill jarð- eigandi og því er ekki hægt að draga skýrar línur milli umbótasinna og aftur- haldsafla. Árni Magnússon dróst nauðugur vilj- ugur inn i þessa deilu íslenskra fyrir- manna þegar hún barst til Kaupmanna- hafnar haustið 1701. Hann gerði gys að talsmönnum beggja hópa, Gottrúp og Kristjáni Múller, en þurfti samt sem áður að taka að sér að verja málstað þeirra sem vegsömuðu umdæmaverslunina. Ekki höfum við heimildir um hvernig hann tók því hlutverki en flest bendir til að hann hafi lítið þurft að beita sér. Með skipun jarðabókarnefndar var Árna falið að kynna sér umdæmaskipt- inguna. Niðurstaða hans veturinn 1706 var að á einstöku stað þyrfti að lagfæra svæðaskiptinguna en í grundvallaratrið- um tryggði hún að til allra landshluta bærust nauðsynjar með reglulegu milli- bili. I þvi sambandi er nauðsynlegt að hafa í huga mikilvægi utanríkisverslunar fýrir Islendinga en nær allir bændur fóru í „Athyglisverðast í þessari verslunardeilu eru samt þau áhrif sem Árni hafði á gang mála úti í Kaup- mannahöfn." 54 SAGNIR
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132

x

Sagnir

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.