Sagnir - 01.06.1997, Page 56

taldi Árni að yfirbygging yrði of stór,
félagið gæti hækkað verð útflutningsins
á markaði í Kaupmannahöfn og myndi
ná einokunaraðstöðu á póstsamgöng-
um milli borgarinnar og Islands. Kærur
og klögumál myndu því vart ná til
réttra yfirvalda í höfuðborginni.Taldi
hann að nú þegar hefðu kaupmenn of
sterk tök á embættismönnum konungs.
Sýslumenn væru flestir ekkert annað en
leiguþý kaup-
manna og amt-
maðurinn sjálfur
kvartaði alltaf yfir
slæmum sam-
göngum innan-
lands þegar til
hans kasta ætti að
koma.
Friðrik fjórði féll fyrir málflutningi Árna
Magnússonar. Fyrir árslok 1705 leit allt út
fyrir að umdæmaverslunin yrði afnumin
en 25.janúar 1706 var fyrirkomulagið
framlengt til sex ára. I þeim úrskurði kon-
ungs er eftirfarandi skýring á þeirri
stefnubreytingu:54.. er það gert að til-
stuðlan Árna.“ En hlutverki Árna var
ekki lokið. Semja þurfti nýja reglugerð
fyrir einokunarverslunina þar sem ákvæði
í þeirri gömlu frá árinu 1684 voru úrelt
eftir að taxtanum hafði verið breytt 1702.
I skjalasafni Árna Magnússonar, AM 447
fol., er að finna uppkast að slíkri reglu-
gerð í 20 liðum. Hún er að stofni til ná-
kvæmt afrit af gömlu reglugerðinni en á
spássíu eru færðar ýmsar athugasemdir,
leiðréttingar og viðbætur. Afritið er með
rithönd Þórðar Þórðarsonar ritara, en at-
hugasemdirnar eru Árna. Líklegast er að
konungur hafi falið Árna að semja nýja
reglugerð á grunni þeirrar eldri, hann hafi
látið Þórð skrifa þá gömlu hrátt upp og
því næst gert lagfæringar sem voru
byggðar á reynslu Árna af verslunarmál-
inu.
Tvær mikilvægar greinar um gæði inn-
flutningsins og undanþágur frá því að
versla í umdæmi, breyttust i meðferð Árna
Magnússonar Islendingum í vil. Margar af
athugasefndunum eru ómerkilegar orða-
lagsbreytingar eða aðlögun gömlu ákvæð-
anna að nýja taxtanum frá 1702. En einnig
má sjá áhersluatriði sem eru greinilega í
tengslum við málflutning Árna í greinar-
gerðinni frá 5. janúar 1706. Hann bætti
inn í að innflutningur ætti að taka mið af
eflingu atvinnuveganna í landinu, það er
að segja landbúnaðarins, en það var í
ósamræmi við kenningar kaupskaparstefn-
unnar (sjá graf á bls. 48) og teldist ekki i
anda hennar. Gæði og magn ættu að vera
fullnægjandi til þess að draga ekki úr
löngun manna til að versla í kaupstað.Að
sama skapi gerði Árni afdráttarlausari þau
ákvæði sem gáfu undanþágu frá því að
versla eingöngu við
kaupmanninn í um-
dæminu. Ef þessar
athugasemdir eru
felldar inn í texta af-
ritsins, fæst nýja
reglugerðin sem
konungur gaf út 13.
apríl 1706.
Þar með var
verslunardeilan á enda í bili. Einstakar
hafnir á Islandi voru leigðar hæstbjóðanda
fram til ársins 1732, félagsverslun komst
fýrst á eftir konungaskipti i Danmörku og
fráfall Árna Magnússonar.
Lokaorð
Áður hefur verið ^allað um afstöðu Árna
Magnússonar í verslunarmálum á síðum
Sagna. Greinin „Illir verslunarhættir“ eftir
Pétur Má Olafsson þótti fyrir níu árum
„... hluti af tímabæru endurmati á ýms-
um hlutum Islandssögunnar."55 Eftirfar-
andi niðurlag í grein nafna míns er
greinilega í ætt við þann boðskap sem
Upp cr boðið Isaland hafði fært íslenskri
sagnfræði árið áður:56
... það er eins og hann [Árni Magnús-
son] vilji halda samfélaginu algjörlega í
föstum skorðum; ... Breytingar þjón-
uðu nefnilega ekki hagsmunum ríkj-
andi stéttar (bændum); það var ekki
henni í hag að upp kæmi borgarastétt
eða frjálsir verkamenn.
I raun hafði þessi endurskoðun hafist 60
árum fyrr í grein í Sklrni frá árinu 1930,
árgangi sem tileinkaður var merkisárum í
sögu Alþingis. Þar var árangrinum af
sendiför Gottrúps lýst á eftirfarandi hátt:57
Sundurlyndi og deyfð forráðamanna
þjóðarinnar var eins og oftar þröskuld-
ur í vegi fýrir víðtækum umbótum. Ef
íslenskir valdamenn hefðu fýlgt Gottr-
úp einhuga að málum er enginn vafi á
að miklu meira hefði áunnist. ...
Vér Islendingar höfum því fyllstu
ástæðu til að minnast Gottrúps lög-
manns og stuðningsmanna hans með
virðingu og þakklæti.
I báðum þessum tilvitnunum kemur fram
gagnrýni á afskipti Árna Magnússonar af
verslunarmálinu. Hér þykir því leynast
ljótur blettur á þeim viðhafnarklæðum
sem íslenskir sagnaritarar hafa sniðið Árna
Magnússyni.
Verslunardeilan árin 1701 til 1706
snérist aðallega um fýrirkomulagið á ein-
okunarverslun Dana á Islandi. Hún hófst
með utanför Gottrúps lögmanns þar sem
hann benti konungi á að vesæld lands-
manna væri að miklu leyti afleiðing hinn-
ar ströngu umdæmaskiptingar. Auðvelt er
að hallast að þeirri skoðun að andstæð-
ingar sendifarar Gottrúps lögmanns hafi
þjáðst af slæmu tilfelli af áhættufælni.Til-
lögur Gottrúps um félagsverslun höfðu að
sönnu verið byltingarkenndar og buðu
upp á aukin umsvif erlendra kaupmanna i
islensku atvinnulífi. Efla átti sjávarútveg,
þéttbýlismyndun og framleiðslu iðnvarn-
ings. Slíkt var síst til þess fólgið að varð-
veita það óbreytta ástand senr bestu
bændur landsins þráðu. En Gottrúp var
sjálfur vellauðugur og áhrifamikill jarð-
eigandi og því er ekki hægt að draga
skýrar línur milli umbótasinna og aftur-
haldsafla.
Árni Magnússon dróst nauðugur vilj-
ugur inn i þessa deilu íslenskra fyrir-
manna þegar hún barst til Kaupmanna-
hafnar haustið 1701. Hann gerði gys að
talsmönnum beggja hópa, Gottrúp og
Kristjáni Múller, en þurfti samt sem áður
að taka að sér að verja málstað þeirra sem
vegsömuðu umdæmaverslunina. Ekki
höfum við heimildir um hvernig hann
tók því hlutverki en flest bendir til að
hann hafi lítið þurft að beita sér.
Með skipun jarðabókarnefndar var
Árna falið að kynna sér umdæmaskipt-
inguna. Niðurstaða hans veturinn 1706
var að á einstöku stað þyrfti að lagfæra
svæðaskiptinguna en í grundvallaratrið-
um tryggði hún að til allra landshluta
bærust nauðsynjar með reglulegu milli-
bili. I þvi sambandi er nauðsynlegt að
hafa í huga mikilvægi utanríkisverslunar
fýrir Islendinga en nær allir bændur fóru í
„Athyglisverðast í þessari
verslunardeilu eru samt
þau áhrif sem Árni hafði á
gang mála úti í Kaup-
mannahöfn."
54 SAGNIR