Sagnir - 01.06.1997, Qupperneq 94

SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495
öðrum annál um atburði fyrir 1394 en
eftir það byggir hann á öðrum gögnurn
og hann er næsta rýr um fyrstu þrjá ára-
tugi 15. aldar.
Þriðja annálaheimildin sem hefur verið
notuð, er afskrift afVatnsfjarðarannál elsta
með hendi Sigurðar Jónssonar en nauð-
synlegt er að gera nokkra grein fyrir til—
urð hennar því hún er ónýt heimild.
Björn á Skarðsá lauk við Skarðsárannáll
árið 1639 en hann er að mestu uppskrift
á Gottskálksannál auk skjala frá Hólum
og „munnlegri frásögn fróðra manna.“
Jón Arason prestur í Vatnsfirði var einn
þeirra sem skrifuðu annálinn upp og
bætti um betur og er annáll hans nefndur
Vatnsfjarðarannáll elsti (Lbs. 347 4to). Auk
þessa eru til nreð hendi Jóns Arasonar tólf
annálagreinar (AM 702 4to) sem fjalla um
árin 1395—1407.’Af annál sérajóns tók
skrifari hans, Sigurður Jónsson, afskrift
(Lbs. 157 4to) og hún er nokkuð frá-
brugðin fyrirmyndinni einkum varðandi
nokkur atriði um aldainótin 1400 en þau
eru nær samhljóða annálagreinunum í
AM 702 4to. I þessum annálagreinum og
„Er yfirleitt hægt að reikna
út eða áætla af einhverju
viti út frá fyrirliggjandi
heimildum hve margirféllu
í plágunni hér á landi í upp-
hafi 15. aldar?"
afskrift Sigurðar Jónssonar koma fram
upplýsingar um mannfall og endalok
plágunnar sem fræðimenn hafa notað.
Spurningin er hvaðan eru annálagrein-
arnar i AM 702 4to?Var íVatnsfirði göm-
ul heimild um þessa atburði sem nú er
glötuð eins og Hannes Þorsteinsson og
Jón Helgason halda fram?
Ég er þess fullviss að annálagreinarnar
eigi ættir að rekja til Nýja annáls og þá
líklegast í gegnum millilið sem nefndist
Annála harmonía eða afskriftum af henni.
Gegn þessu stendur sú staðhæfing sem
hefur verið margtuggin að annálahöfund-
ar 17. aldar hafi ekki þekkt Nýja annál.
Það er hins vegar bara staðhæfing en eng-
in sönnun. Hér eru aðferðir þeirra Ein-
björns og félaga að afvegaleiða menn.
Um 1650 skrifaði séra Jón Erlendsson í
Villingaholti upp Flateyjarannál, Skál-
holtsannál hinn forna, Lögmannsannál og
Nýja annál. Arni Magnússon nefndi af-
kvæmið Annála harmoníu en hann eign-
aðist eintak af því og tók til nákvæmrar
rannsóknar siðla árs 1725. Eftir að hafa
skrifað hjá sér minnisgreinar þá reif hann
handritið í tætlur og það var að því verki
loknu sem hann ritaði hin kunnu orð um
errores sem vitnað var til í upphafi.
Nú segir Arni Magnússon að Annála
harmonían sé að mestu bein afskrift af
Nýja annál eftir 1394 og skal það ekki
rengt. Er því ljóst að ruglingur með ártöl,
skortur á röklegu samhengi og tölurnar
um fjölda lærðra manna sem lifðu af plág-
una hefur orðið til í afskrift af Annála
harmoníunni. Ljósasta dæmið um tengsl
þessara handrita er að Einar Herjólfsson
og Áli (Óli) Svarthöfðason eru þar nafn-
greindir en hvergi annars staðar. I annála-
greinunum og afskrift Sigurðar Jónssonar
koma ekki fram neinar nýjar upplýsingar
um gang sóttarinnar eða mannfall sem
hægt er að treysta á. Að öllu samanlögðu
er niðurstaðan sú að heimildagildi annála-
greinanna er ekkert umfram það sem er í
öðrum annálum og þær eru einungis til
þess fallnar að valda ruglingi.
Auk áðurnefndra annála eru það eink-
um tvö heitbréf, annað frá Grenjaðar-
stöðum gert um jólin 1402, og hitt gert í
ársbyrjun 1403 á Munkaþverá, sem veita
gagnlegar upplýsingar.
Þegar þessar heimildir eru bornar sam-
an má fá einhverja mynd af gangi sóttar-
innar. Ártöl hafa víða riðlast verulega og
einstakir atburðir færst milli ára þannig að
röklegt samhengi hefur horfið. Niður-
staðan er sú að plágan kemur um sumarið
1402 og fer víða urn land en hver út-
breiðsla plágunar var og um mannfall er
ekkert hægt að fullyrða. Þótt Nýi annáll
sé nokkuð færður í stílinn og upplýsingar
grautist til þá er hann sennilega áreiðan-
legur varðandi meginatriðin. Nýi annáll
og Gottskálksannáll eru ásamt fornbréfum
92 SAGNIR