Sagnir - 01.06.1997, Page 96

Sagnir - 01.06.1997, Page 96
SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495 inna kennimanna á einum stað eru ónot- 21 hæfar til alhæfmgar. Þegar hugað er að lýsingum í annálum á sóttum og afleið- ingum þeirra sést hve varasamt er að byggja á þeim. Oftar en ekki einskorðast lýsingar þeirra við nánasta umhverfi skrá- setjarans, sérkennilega atburði eða hugar- óra, sem eru afleitir til átrúnaðar sérstak- lega í sagnfræði. Gerðar hafa verið tilraunir til að áætla mannfall út frá heimildum um eyðibyggð nokkrum áratugum eftir pestina. Gunnar Karlsson og Helgi Skúli Kjartansson segja, þrátt fyrir ýmsa fyrirvara fyrri fræðimanna sem þeir vitna til, að mann- fækkunin hafi verið um 50%, þ.e. 40-60%, samkvæmt byggðasöguheimild- um. I Evrópu hafði plágan varanleg áhrif á samfélags- og atvinnuhætti og í mörgum tilfellum á byggðamynstur, t.d. varð varanleg byggðaeyðing í Noregi og Þýskalandi. A Englandi eru dæmi þess að jarðir hafi byggst upp strax aftur en al- mennt séð varð um breytingar á búsetu, búskaparháttum og nýtingu lands að ræða, a.m.k. i Norður- og Vestur-Evr- ópu. A 15. öld var fiskverð mjög hátt og slegist í landinu um auð og völd eins og allir vita. Hvers vegna skyldu menn hokra á einhverjum jörðum í Skagafirði þegar hægt var að lifa góðu lífi í þéttbýli við sjóinn? Er ekki eyðibyggðin ágætt dæmi um breytta atvinnuhætti á 15. öld? Fjöldi eyðijarða getur ekki verið nákvæmur mælikvarði á mannfall í tölum talið nema gengið sé út frá algjörlega einangruðu og stöðnuðu samfélagi sem sé óháð breyti- legum fólksfjölda. I Nýja annál er frásögn af útkomu pest- arinnar árið 1402 en ekki verður ráðið hversu útbreidd pestin hefur verið. Ein- ungis er hægt að fullyrða að hún hafi gengið „fyrir sunnan land“ en þó nefndir séu aðrir staðir í tengslum við dauðsföll nafngreindra einstaklinga, t.d. Helgafell, Núpur og Eiðar, þá er það engin sönnun þess að plágan hafi gengið þar. Þessir ein- staklingar hefðu getað dáið annars staðar. Af fornbréfunum og Gottskálksannál má ráða að plágan hafi einnig geysað um hluta Norðurlands en hvort hún hefur farið um allt land vitum við ekki. Þegar dregið er saman það sem vitað er um gang pestarinnar og mannfall er nið- urstaðan þessi:Telja má líklegt að sóttin hafi borist til tiltölulega fárra staða, bisk- upsstóla, klaustra, helstu kirkju- og höfð- ingjasetra og kannski verstöðva, og verið þar staðbundin um tíma. Pestinni hefur sennilega verið viðhaldið með aðstreymi fólks og einnig hefur hún hugsanlega í nokkrum mæli borist út til einstakra bæja. Island hefur ekki verið nægilega þéttbýlt og ekki er heldur hægt að gera ráð fyrir að umhverfisskilyrði hafi verið hagstæð skjótri og algerri útbreiðslu sótt- arinnar. Engar öruggar heimildir eru um mannfall en líklega hefur það verið svip- að og víðast annars staðar, þ.e. 25-45%, en það er enginn vitnisburður sem sannar þessar tölur enda byggjast þær eingöngu á erlendum fyrirmyndum. Telja má fullvíst að mannfallið hafi ekki verið meira en 45% enda eru engin dæmi um slíkt nema þar sem algjört hrun samfélagsins fylgdi í kjölfarið. Það gerðist ekki á Islandi en plágan olli uppstokkun í valdakerfi og at- vinnulífi. Sóttir og samfélag Fyrrum hvíldi veldi kónga og keisara nær eingöngu á herðum almennings og þá var auður þeirra oftast í réttu hlutfalli við fjölda ibúa og efna- hagslega afkastagetu þeirra. Fólksfjöldi var helsti aflvaki breyt- inga í samfélaginu og forsenda þess að það þróaðist. En hvað orsakaði fólksfjölgun eða fólks- fækkun í samfélögum fyrri tíma? Hefð- bundnar skýringar telja að fólk hafi verið ofurselt umhverfis- og samfélagsþáttum sem það hafði lítil sem engin áhrif á. Fólk- ið lifði og dó eftir því hvernig vindar blésu, verðlagi á mörkuðum og framboði á jarðnæði og fæðu. A síðari árum hefur verið lögð meiri áhersla á hjúskaparhætti, tengsl húsbænda og hjúa og aðra félagslega þætti. Þessar skýringar eiga ættir að rekja til Malthusar og Marx en báðir settu þeir fram lögmál um þróun samfélaga í anda vísindalegrar lögmálahyggju síns tíma. Einkenni þessara skýringa er að fólkið sjálft er ekki lengur aðalatriði sögunnar og það er álitið ófært urn að móta samtíð sína eða hafa áhrif á framtíðina. Um 1960 setti danska fræðikonan Esther Boserup fram kenningar sínar um tengsl fólksfjölda og breytinga á atvinnu- háttum og nýtingar náttúruauðlinda. Hún taldi að aukinn fólksfjöldi kallaði á nýja atvinnuhætti, tæknibreytingar eða aukna landnýtingu til þess að framfleyta fólkinu. Samfélags- og atvinnubreytingar liðinna alda væru tilkomnar vegna þess. Fólks- fjöldinn er hreyfiafl sögunnar að mati „Ljóst er að á öilum tímum hefur fólk lagað sig að að- stæðum og umhverfi hvort heldur varðar búskapar- eða hjúskaparhætti." Boserups en hún benti jafnframt á að aðr- ir þættir eins og til dæmis samfélagsgerð hefðu auðvitað áhrif.27 En hvað sem liður öllum lögmálum og kenningum þá er sagan fyrst og fremst mótuð af fólki og svara verður þeirri spurningu hvað olli því að fólki fjölgaði eða fækkaði. Manninum, eins og öðrum dýrateg- undum, er það eðlilegt að Ijölga sér og viðhalda stofninum. Fyrir daga getnaðar- varna voru það þættir eins og giftingar- aldur, fjöldi giftinga og næring, auk líf- fræðilegra þátta, sem einkum höfðu áhrif á fjölgunina. SamfÖrum fólks voru þó ýmis takmörk sett, einkum utan hjóna- bands, og hömlu- og áhyggjulítið kynlíf var einungis á fárra karlmanna færi. Yms- ir samfélags- og trúarlegir þættir höfðu einnig áhrif og jafnvel var reynt að koma í veg fyrir að óæskileg börn, t.d. börn getin utan hjónabands eða meðal ná- skyldra, kæmu í heiminn. Flest börn fæddust innan hjónabands og afnotaréttur á jarðnæði, eða annarri staðfestu, var yfirleitt talinn forsenda giftingar og þannig voru giftingarmöguleik- ar nátengdir fram- boði á jarðnæði eða öðrum framfærslumöguleikum. Þess- ar takmarkanir virðast tilkomnar til að tryggja afkomumöguleika hjónanna og barna þeirra en ekki til að koma í veg fyrir almenna fólksfjölgun. Maðurinn hagar sér ekki eins og sum dýr sem fjölga sér án aðlögunar að aðstæðum heldur takmarkar hann sig við aðstæður hverju sinni og reynir jafnframt að snúa þeim sér í hag. Talið er að fólksfjöldi hafi tvö- eða þre- faldast í Evrópu á hámiðöldum eða þar til svartidauði lagði líklega röskan þriðjung Evrópubúa í gröfina. Ymsar skýringar hafa verið uppi um eðli sjúkdómsins, smitleiðir, manndauða af hans völdum og hvers vegna hann hvarf á 18. öld en al- mennt séð eru menn sammála um að plágan hafi valdið verulegum breytingum á evrópskum samfélags- og atvinnuhátt- um. Svartidauði markaði upphafið að langvarandi fólksfjöldakrejspu og kom í veg fýrir mikla fólksfjölgun. Astæða þess var fyrst og fremst fjöldi drepsótta sem hjó stór skörð i mannfjöldann af og til næstu aldir og fólk á fijósömum aldri, eða sem átti eftir að ná honum, féll í stórum stíl. Fólksfjöldakreppan einkenndist af miklum sveiflum í fæðingar- og dánar- 94 SAGNIR
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132

x

Sagnir

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.