Sagnir - 01.06.1997, Qupperneq 96

Sagnir - 01.06.1997, Qupperneq 96
SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495 inna kennimanna á einum stað eru ónot- 21 hæfar til alhæfmgar. Þegar hugað er að lýsingum í annálum á sóttum og afleið- ingum þeirra sést hve varasamt er að byggja á þeim. Oftar en ekki einskorðast lýsingar þeirra við nánasta umhverfi skrá- setjarans, sérkennilega atburði eða hugar- óra, sem eru afleitir til átrúnaðar sérstak- lega í sagnfræði. Gerðar hafa verið tilraunir til að áætla mannfall út frá heimildum um eyðibyggð nokkrum áratugum eftir pestina. Gunnar Karlsson og Helgi Skúli Kjartansson segja, þrátt fyrir ýmsa fyrirvara fyrri fræðimanna sem þeir vitna til, að mann- fækkunin hafi verið um 50%, þ.e. 40-60%, samkvæmt byggðasöguheimild- um. I Evrópu hafði plágan varanleg áhrif á samfélags- og atvinnuhætti og í mörgum tilfellum á byggðamynstur, t.d. varð varanleg byggðaeyðing í Noregi og Þýskalandi. A Englandi eru dæmi þess að jarðir hafi byggst upp strax aftur en al- mennt séð varð um breytingar á búsetu, búskaparháttum og nýtingu lands að ræða, a.m.k. i Norður- og Vestur-Evr- ópu. A 15. öld var fiskverð mjög hátt og slegist í landinu um auð og völd eins og allir vita. Hvers vegna skyldu menn hokra á einhverjum jörðum í Skagafirði þegar hægt var að lifa góðu lífi í þéttbýli við sjóinn? Er ekki eyðibyggðin ágætt dæmi um breytta atvinnuhætti á 15. öld? Fjöldi eyðijarða getur ekki verið nákvæmur mælikvarði á mannfall í tölum talið nema gengið sé út frá algjörlega einangruðu og stöðnuðu samfélagi sem sé óháð breyti- legum fólksfjölda. I Nýja annál er frásögn af útkomu pest- arinnar árið 1402 en ekki verður ráðið hversu útbreidd pestin hefur verið. Ein- ungis er hægt að fullyrða að hún hafi gengið „fyrir sunnan land“ en þó nefndir séu aðrir staðir í tengslum við dauðsföll nafngreindra einstaklinga, t.d. Helgafell, Núpur og Eiðar, þá er það engin sönnun þess að plágan hafi gengið þar. Þessir ein- staklingar hefðu getað dáið annars staðar. Af fornbréfunum og Gottskálksannál má ráða að plágan hafi einnig geysað um hluta Norðurlands en hvort hún hefur farið um allt land vitum við ekki. Þegar dregið er saman það sem vitað er um gang pestarinnar og mannfall er nið- urstaðan þessi:Telja má líklegt að sóttin hafi borist til tiltölulega fárra staða, bisk- upsstóla, klaustra, helstu kirkju- og höfð- ingjasetra og kannski verstöðva, og verið þar staðbundin um tíma. Pestinni hefur sennilega verið viðhaldið með aðstreymi fólks og einnig hefur hún hugsanlega í nokkrum mæli borist út til einstakra bæja. Island hefur ekki verið nægilega þéttbýlt og ekki er heldur hægt að gera ráð fyrir að umhverfisskilyrði hafi verið hagstæð skjótri og algerri útbreiðslu sótt- arinnar. Engar öruggar heimildir eru um mannfall en líklega hefur það verið svip- að og víðast annars staðar, þ.e. 25-45%, en það er enginn vitnisburður sem sannar þessar tölur enda byggjast þær eingöngu á erlendum fyrirmyndum. Telja má fullvíst að mannfallið hafi ekki verið meira en 45% enda eru engin dæmi um slíkt nema þar sem algjört hrun samfélagsins fylgdi í kjölfarið. Það gerðist ekki á Islandi en plágan olli uppstokkun í valdakerfi og at- vinnulífi. Sóttir og samfélag Fyrrum hvíldi veldi kónga og keisara nær eingöngu á herðum almennings og þá var auður þeirra oftast í réttu hlutfalli við fjölda ibúa og efna- hagslega afkastagetu þeirra. Fólksfjöldi var helsti aflvaki breyt- inga í samfélaginu og forsenda þess að það þróaðist. En hvað orsakaði fólksfjölgun eða fólks- fækkun í samfélögum fyrri tíma? Hefð- bundnar skýringar telja að fólk hafi verið ofurselt umhverfis- og samfélagsþáttum sem það hafði lítil sem engin áhrif á. Fólk- ið lifði og dó eftir því hvernig vindar blésu, verðlagi á mörkuðum og framboði á jarðnæði og fæðu. A síðari árum hefur verið lögð meiri áhersla á hjúskaparhætti, tengsl húsbænda og hjúa og aðra félagslega þætti. Þessar skýringar eiga ættir að rekja til Malthusar og Marx en báðir settu þeir fram lögmál um þróun samfélaga í anda vísindalegrar lögmálahyggju síns tíma. Einkenni þessara skýringa er að fólkið sjálft er ekki lengur aðalatriði sögunnar og það er álitið ófært urn að móta samtíð sína eða hafa áhrif á framtíðina. Um 1960 setti danska fræðikonan Esther Boserup fram kenningar sínar um tengsl fólksfjölda og breytinga á atvinnu- háttum og nýtingar náttúruauðlinda. Hún taldi að aukinn fólksfjöldi kallaði á nýja atvinnuhætti, tæknibreytingar eða aukna landnýtingu til þess að framfleyta fólkinu. Samfélags- og atvinnubreytingar liðinna alda væru tilkomnar vegna þess. Fólks- fjöldinn er hreyfiafl sögunnar að mati „Ljóst er að á öilum tímum hefur fólk lagað sig að að- stæðum og umhverfi hvort heldur varðar búskapar- eða hjúskaparhætti." Boserups en hún benti jafnframt á að aðr- ir þættir eins og til dæmis samfélagsgerð hefðu auðvitað áhrif.27 En hvað sem liður öllum lögmálum og kenningum þá er sagan fyrst og fremst mótuð af fólki og svara verður þeirri spurningu hvað olli því að fólki fjölgaði eða fækkaði. Manninum, eins og öðrum dýrateg- undum, er það eðlilegt að Ijölga sér og viðhalda stofninum. Fyrir daga getnaðar- varna voru það þættir eins og giftingar- aldur, fjöldi giftinga og næring, auk líf- fræðilegra þátta, sem einkum höfðu áhrif á fjölgunina. SamfÖrum fólks voru þó ýmis takmörk sett, einkum utan hjóna- bands, og hömlu- og áhyggjulítið kynlíf var einungis á fárra karlmanna færi. Yms- ir samfélags- og trúarlegir þættir höfðu einnig áhrif og jafnvel var reynt að koma í veg fyrir að óæskileg börn, t.d. börn getin utan hjónabands eða meðal ná- skyldra, kæmu í heiminn. Flest börn fæddust innan hjónabands og afnotaréttur á jarðnæði, eða annarri staðfestu, var yfirleitt talinn forsenda giftingar og þannig voru giftingarmöguleik- ar nátengdir fram- boði á jarðnæði eða öðrum framfærslumöguleikum. Þess- ar takmarkanir virðast tilkomnar til að tryggja afkomumöguleika hjónanna og barna þeirra en ekki til að koma í veg fyrir almenna fólksfjölgun. Maðurinn hagar sér ekki eins og sum dýr sem fjölga sér án aðlögunar að aðstæðum heldur takmarkar hann sig við aðstæður hverju sinni og reynir jafnframt að snúa þeim sér í hag. Talið er að fólksfjöldi hafi tvö- eða þre- faldast í Evrópu á hámiðöldum eða þar til svartidauði lagði líklega röskan þriðjung Evrópubúa í gröfina. Ymsar skýringar hafa verið uppi um eðli sjúkdómsins, smitleiðir, manndauða af hans völdum og hvers vegna hann hvarf á 18. öld en al- mennt séð eru menn sammála um að plágan hafi valdið verulegum breytingum á evrópskum samfélags- og atvinnuhátt- um. Svartidauði markaði upphafið að langvarandi fólksfjöldakrejspu og kom í veg fýrir mikla fólksfjölgun. Astæða þess var fyrst og fremst fjöldi drepsótta sem hjó stór skörð i mannfjöldann af og til næstu aldir og fólk á fijósömum aldri, eða sem átti eftir að ná honum, féll í stórum stíl. Fólksfjöldakreppan einkenndist af miklum sveiflum í fæðingar- og dánar- 94 SAGNIR
Qupperneq 1
Qupperneq 2
Qupperneq 3
Qupperneq 4
Qupperneq 5
Qupperneq 6
Qupperneq 7
Qupperneq 8
Qupperneq 9
Qupperneq 10
Qupperneq 11
Qupperneq 12
Qupperneq 13
Qupperneq 14
Qupperneq 15
Qupperneq 16
Qupperneq 17
Qupperneq 18
Qupperneq 19
Qupperneq 20
Qupperneq 21
Qupperneq 22
Qupperneq 23
Qupperneq 24
Qupperneq 25
Qupperneq 26
Qupperneq 27
Qupperneq 28
Qupperneq 29
Qupperneq 30
Qupperneq 31
Qupperneq 32
Qupperneq 33
Qupperneq 34
Qupperneq 35
Qupperneq 36
Qupperneq 37
Qupperneq 38
Qupperneq 39
Qupperneq 40
Qupperneq 41
Qupperneq 42
Qupperneq 43
Qupperneq 44
Qupperneq 45
Qupperneq 46
Qupperneq 47
Qupperneq 48
Qupperneq 49
Qupperneq 50
Qupperneq 51
Qupperneq 52
Qupperneq 53
Qupperneq 54
Qupperneq 55
Qupperneq 56
Qupperneq 57
Qupperneq 58
Qupperneq 59
Qupperneq 60
Qupperneq 61
Qupperneq 62
Qupperneq 63
Qupperneq 64
Qupperneq 65
Qupperneq 66
Qupperneq 67
Qupperneq 68
Qupperneq 69
Qupperneq 70
Qupperneq 71
Qupperneq 72
Qupperneq 73
Qupperneq 74
Qupperneq 75
Qupperneq 76
Qupperneq 77
Qupperneq 78
Qupperneq 79
Qupperneq 80
Qupperneq 81
Qupperneq 82
Qupperneq 83
Qupperneq 84
Qupperneq 85
Qupperneq 86
Qupperneq 87
Qupperneq 88
Qupperneq 89
Qupperneq 90
Qupperneq 91
Qupperneq 92
Qupperneq 93
Qupperneq 94
Qupperneq 95
Qupperneq 96
Qupperneq 97
Qupperneq 98
Qupperneq 99
Qupperneq 100
Qupperneq 101
Qupperneq 102
Qupperneq 103
Qupperneq 104
Qupperneq 105
Qupperneq 106
Qupperneq 107
Qupperneq 108
Qupperneq 109
Qupperneq 110
Qupperneq 111
Qupperneq 112
Qupperneq 113
Qupperneq 114
Qupperneq 115
Qupperneq 116
Qupperneq 117
Qupperneq 118
Qupperneq 119
Qupperneq 120
Qupperneq 121
Qupperneq 122
Qupperneq 123
Qupperneq 124
Qupperneq 125
Qupperneq 126
Qupperneq 127
Qupperneq 128
Qupperneq 129
Qupperneq 130
Qupperneq 131
Qupperneq 132

x

Sagnir

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.