Sagnir - 01.06.1997, Blaðsíða 96

SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495
inna kennimanna á einum stað eru ónot-
21
hæfar til alhæfmgar. Þegar hugað er að
lýsingum í annálum á sóttum og afleið-
ingum þeirra sést hve varasamt er að
byggja á þeim. Oftar en ekki einskorðast
lýsingar þeirra við nánasta umhverfi skrá-
setjarans, sérkennilega atburði eða hugar-
óra, sem eru afleitir til átrúnaðar sérstak-
lega í sagnfræði.
Gerðar hafa verið tilraunir til að áætla
mannfall út frá heimildum um eyðibyggð
nokkrum áratugum eftir pestina. Gunnar
Karlsson og Helgi Skúli Kjartansson
segja, þrátt fyrir ýmsa fyrirvara fyrri
fræðimanna sem þeir vitna til, að mann-
fækkunin hafi verið um 50%, þ.e.
40-60%, samkvæmt byggðasöguheimild-
um. I Evrópu hafði plágan varanleg
áhrif á samfélags- og atvinnuhætti og í
mörgum tilfellum á byggðamynstur, t.d.
varð varanleg byggðaeyðing í Noregi og
Þýskalandi. A Englandi eru dæmi þess að
jarðir hafi byggst upp strax aftur en al-
mennt séð varð um breytingar á búsetu,
búskaparháttum og nýtingu lands að
ræða, a.m.k. i Norður- og Vestur-Evr-
ópu. A 15. öld var fiskverð mjög hátt og
slegist í landinu um auð og völd eins og
allir vita. Hvers vegna skyldu menn hokra
á einhverjum jörðum í Skagafirði þegar
hægt var að lifa góðu lífi í þéttbýli við
sjóinn? Er ekki eyðibyggðin ágætt dæmi
um breytta atvinnuhætti á 15. öld? Fjöldi
eyðijarða getur ekki verið nákvæmur
mælikvarði á mannfall í tölum talið nema
gengið sé út frá algjörlega einangruðu og
stöðnuðu samfélagi sem sé óháð breyti-
legum fólksfjölda.
I Nýja annál er frásögn af útkomu pest-
arinnar árið 1402 en ekki verður ráðið
hversu útbreidd pestin hefur verið. Ein-
ungis er hægt að fullyrða að hún hafi
gengið „fyrir sunnan land“ en þó nefndir
séu aðrir staðir í tengslum við dauðsföll
nafngreindra einstaklinga, t.d. Helgafell,
Núpur og Eiðar, þá er það engin sönnun
þess að plágan hafi gengið þar. Þessir ein-
staklingar hefðu getað dáið annars staðar.
Af fornbréfunum og Gottskálksannál má
ráða að plágan hafi einnig geysað um
hluta Norðurlands en hvort hún hefur
farið um allt land vitum við ekki.
Þegar dregið er saman það sem vitað er
um gang pestarinnar og mannfall er nið-
urstaðan þessi:Telja má líklegt að sóttin
hafi borist til tiltölulega fárra staða, bisk-
upsstóla, klaustra, helstu kirkju- og höfð-
ingjasetra og kannski verstöðva, og verið
þar staðbundin um tíma. Pestinni hefur
sennilega verið viðhaldið með aðstreymi
fólks og einnig hefur hún hugsanlega í
nokkrum mæli borist út til einstakra
bæja. Island hefur ekki verið nægilega
þéttbýlt og ekki er heldur hægt að gera
ráð fyrir að umhverfisskilyrði hafi verið
hagstæð skjótri og algerri útbreiðslu sótt-
arinnar.
Engar öruggar heimildir eru um
mannfall en líklega hefur það verið svip-
að og víðast annars staðar, þ.e. 25-45%, en
það er enginn vitnisburður sem sannar
þessar tölur enda byggjast þær eingöngu á
erlendum fyrirmyndum. Telja má fullvíst
að mannfallið hafi ekki verið meira en
45% enda eru engin dæmi um slíkt nema
þar sem algjört hrun samfélagsins fylgdi í
kjölfarið. Það gerðist ekki á Islandi en
plágan olli uppstokkun í valdakerfi og at-
vinnulífi.
Sóttir og samfélag
Fyrrum hvíldi veldi kónga og keisara nær
eingöngu á herðum almennings og þá var
auður þeirra oftast í
réttu hlutfalli við
fjölda ibúa og efna-
hagslega afkastagetu
þeirra. Fólksfjöldi var
helsti aflvaki breyt-
inga í samfélaginu og
forsenda þess að það
þróaðist.
En hvað orsakaði fólksfjölgun eða fólks-
fækkun í samfélögum fyrri tíma? Hefð-
bundnar skýringar telja að fólk hafi verið
ofurselt umhverfis- og samfélagsþáttum
sem það hafði lítil sem engin áhrif á. Fólk-
ið lifði og dó eftir því hvernig vindar
blésu, verðlagi á mörkuðum og framboði á
jarðnæði og fæðu. A síðari árum hefur
verið lögð meiri áhersla á hjúskaparhætti,
tengsl húsbænda og hjúa og aðra félagslega
þætti. Þessar skýringar eiga ættir að rekja
til Malthusar og Marx en báðir settu þeir
fram lögmál um þróun samfélaga í anda
vísindalegrar lögmálahyggju síns tíma.
Einkenni þessara skýringa er að fólkið
sjálft er ekki lengur aðalatriði sögunnar og
það er álitið ófært urn að móta samtíð sína
eða hafa áhrif á framtíðina.
Um 1960 setti danska fræðikonan
Esther Boserup fram kenningar sínar um
tengsl fólksfjölda og breytinga á atvinnu-
háttum og nýtingar náttúruauðlinda. Hún
taldi að aukinn fólksfjöldi kallaði á nýja
atvinnuhætti, tæknibreytingar eða aukna
landnýtingu til þess að framfleyta fólkinu.
Samfélags- og atvinnubreytingar liðinna
alda væru tilkomnar vegna þess. Fólks-
fjöldinn er hreyfiafl sögunnar að mati
„Ljóst er að á öilum tímum
hefur fólk lagað sig að að-
stæðum og umhverfi hvort
heldur varðar búskapar- eða
hjúskaparhætti."
Boserups en hún benti jafnframt á að aðr-
ir þættir eins og til dæmis samfélagsgerð
hefðu auðvitað áhrif.27 En hvað sem liður
öllum lögmálum og kenningum þá er
sagan fyrst og fremst mótuð af fólki og
svara verður þeirri spurningu hvað olli
því að fólki fjölgaði eða fækkaði.
Manninum, eins og öðrum dýrateg-
undum, er það eðlilegt að Ijölga sér og
viðhalda stofninum. Fyrir daga getnaðar-
varna voru það þættir eins og giftingar-
aldur, fjöldi giftinga og næring, auk líf-
fræðilegra þátta, sem einkum höfðu áhrif
á fjölgunina. SamfÖrum fólks voru þó
ýmis takmörk sett, einkum utan hjóna-
bands, og hömlu- og áhyggjulítið kynlíf
var einungis á fárra karlmanna færi. Yms-
ir samfélags- og trúarlegir þættir höfðu
einnig áhrif og jafnvel var reynt að koma
í veg fyrir að óæskileg börn, t.d. börn
getin utan hjónabands eða meðal ná-
skyldra, kæmu í heiminn. Flest börn
fæddust innan hjónabands og afnotaréttur
á jarðnæði, eða
annarri staðfestu,
var yfirleitt talinn
forsenda giftingar
og þannig voru
giftingarmöguleik-
ar nátengdir fram-
boði á jarðnæði
eða öðrum framfærslumöguleikum. Þess-
ar takmarkanir virðast tilkomnar til að
tryggja afkomumöguleika hjónanna og
barna þeirra en ekki til að koma í veg
fyrir almenna fólksfjölgun. Maðurinn
hagar sér ekki eins og sum dýr sem fjölga
sér án aðlögunar að aðstæðum heldur
takmarkar hann sig við aðstæður hverju
sinni og reynir jafnframt að snúa þeim sér
í hag.
Talið er að fólksfjöldi hafi tvö- eða þre-
faldast í Evrópu á hámiðöldum eða þar til
svartidauði lagði líklega röskan þriðjung
Evrópubúa í gröfina. Ymsar skýringar
hafa verið uppi um eðli sjúkdómsins,
smitleiðir, manndauða af hans völdum og
hvers vegna hann hvarf á 18. öld en al-
mennt séð eru menn sammála um að
plágan hafi valdið verulegum breytingum
á evrópskum samfélags- og atvinnuhátt-
um. Svartidauði markaði upphafið að
langvarandi fólksfjöldakrejspu og kom í
veg fýrir mikla fólksfjölgun. Astæða þess
var fyrst og fremst fjöldi drepsótta sem
hjó stór skörð i mannfjöldann af og til
næstu aldir og fólk á fijósömum aldri, eða
sem átti eftir að ná honum, féll í stórum
stíl. Fólksfjöldakreppan einkenndist af
miklum sveiflum í fæðingar- og dánar-
94 SAGNIR