Sagnir - 01.06.1997, Qupperneq 110

SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495
Falnaður pestarsjúklinga brenndur. Þar liafa miðaldamenn sýntfyrirhyggju þvi ífólunum leyndisl mannajlóin.
hafa menn notað tölur hans hér. Ég
myndi vilja lækka þá áætlun eitthvað,
segja tœpur fjórðungur. Fólksfjöldinn
hefur farið eitthvað niður fyrir 40.000 en
kannski ekki mikið.
En þessi dánartíðini, kannski 22 til
24% í heild, skiptist ójafnt á aldursflokka,
eins og Haraldur Briem sýndi glöggt
dæmi um af Alftanesi (mynd 1). Nú er
Alftanesið að því leyti ódæmigert að þar
virðast fáir hafa verið ónæmir yngri en
fimmtugir, en víða á landinu gætti
ónæmis eftir síðari bólufaraldur niður
undir 35 ára aldur. Manndauðinn hefur
þvi verið langmestur hjá unglingum og
fólki á besta aldri, ekki ntinni en 35-40%
af aldursflokkunum 15-35 ára. Börnin
sluppu, eins og Haraldur sýndi, öllu skár
frá bólunni, en þar kemur á móti að ár-
gangar barna voru ákaflega fámennir,
a.m.k. þeir sem fæddir voru kringum
aldamótin 1700. Eftir stórubólu hefur
þannig verið mjög fátt í öllum árgöngum
undir 35 ára aldri, nema e.t.v. yngri en
fimm ára. Fæðingum hefur líka fækkað
mjög meðan bólan gekk yfir og allra fyrst
á eftir.
Heimilum hefur fækkað mikið við
bóluna. Þau leysast upp við fráfall húsráð-
enda, og eldra fólk, sem síður dó í
bólunni, gat neyðst til að bregða búi þeg-
ar það missti vinnuafl barna sinna og hjú
urðu torfengin.
í nokkur ár hefur verið rót á fólki og
fjölskyldum. Lítt starfhæf heimili hafa ver-
ið að leysast upp, önnur að myndast; land-
eigendur að laða nýja landseta á eyðijarð-
ir, bændur að draga til sín hjú; ungt fólk
að leita tækifæra. Ég veit ekki hve lengi
heimilaskipan var að falla í fastar skorður
á ný, en á því væri hægt að gera fróðlega
rannsókn. Þá væri ekki síður fróðlegt að
athuga annað, sem ég veit ekki heldur,
þ.e. hve mikið verður um það að fólk —
eða sér í lagi konur — hefji hjúskap á
verulega ungum aldri. En hvort sem gift-
ingaraldurinn lækkaði mikið eða lítið er
hitt þó víst að flestir komust í hjúskap fyrr
eða síðar, miklu fleiri en verið hafði þegar
þrengra var um byggð í landinu. Af kon-
um í aldursflokknum 40—44 ára hafði
ekki nema rétt lið-
lega helmingur
verið í sambúð
1703, en sam-
kvæmt manntali í
þremur sýslum
1729 voru 85% i
sambúð af sama
aldursflokki — það
voru stúlkurnar
sem lifðu stóru-
bólu af kringunr tvítugt, og hefur varla
önnur kynslóð íslenskra kvenna átt eins
greiða leið í húsmóðurstétt fýrr en kom-
ið var fram á þessa öld.
Fyrstu árin eftir stórubólu hefur fólks-
fjölgun á Islandi verið lítil eða engin.
Roskið fólk og gamalt er að deyja úr ár-
göngum sent bólan hafði litið skert eða
ekkert; hins vegar hefur fólki á barneigna-
aldri fækkað um meira en þriðjung og
hærra hjúskaparhlutfall þess gerir varla
betur en bæta upp þá fækkun. Aldurs-
skipting barna í manntalinu 1729 bendir
til þess að fæðingum hafi verið að fjölga
smám saman fyrstu 7—8 árin eftir bóluna,
sjálfsagt samfara fjölgun húsmæðra á frjó-
um aldri, og má ætla að einhvern tínta á
þeint árum hafi fólksfjölgun í landinu
skriðið yfir núllið. En þá voru það börn-
in sem fjölgaði; hinum fullorðnu hefur
áfram farið fækkandi. Ef við gerum ráð
fyrir að eftirspurn eftir jarðnæði tengist
aðallega aldurs-
flokkunum 20—60
ára, þá hefur fólki á
þeim aldri kannski
hætt að fækka um
1725 (með stækk-
andi árgöngum
fólks sem vegna
ungs aldurs hafði
sloppið skár frá
bólunni en það
eldra) og varla farið að fjölga fyrr en eftir
1730. Þá er eldra fólkið, sem sloppið hafði
við bóluna vegna ónæmis, að verulegu
leyti dáið eða komið í röð gamalmenna.
sú mikla auðn lögbýla á
Norðurlandi sem heimildir
eru um í áratugi eftir hvora
plágu, hún bendirá mann-
dauða sem ekki á sér hlið-
stæðu í stórubólu ..."
108 SAGNIR