Sagnir - 01.06.1997, Síða 113

I
sambýli við fólk og helst í þökunum yfir
höfðum þess, þá getur maður nú haldið
að einfaldasta skýringin væri sú að skepn-
an hafi ekki verið tdl. I öðru lagi eru þetta
ekki enskar heimildir á ensku heldur eru
þetta evrópskar heimildir á latínu og hafa
verið þýddar af útgefanda yfir á ensku. Ef
þar væri nefnd rotta, „rattus“ á latínu, þá
hefði hún þýtt það með „rat“ á ensku.
begar Jón Olafur gagnrýndi notkun
okkar Helga Skúla á heimildum um
prestafæðina, þá vill svo til að ég verð að
viðurkenna að þar fór framhjá okkur
heimild sem er frá þvi um tæpum 30 ár-
um eftir plágu. Þar eru staðfestar niður-
stöður okkar um dauða presta í plágunni
fyrri samkvæmt vitnisburðum annálanna.
Þessi heimild er prestastefnusamþykkt frá
Hólabiskupsdæmi árið 1433 þar sem
menn eru að reyna að taka á því hvernig
eigi að skipuleggja prestþjónustuna í þeim
prestaskorti sem þar er. I síðari hluta
hennar kemur eftirfarandi fram: „synge
hann halfan saung eda meir take prestar
allt kaup en bondr presttiundir allar.“
Þrjátíu árum eftir plágu eru menn að
reyna að framkvæma hálfa prestþjónustu.
Fyrri hluti samþykktarinnar er torveldari,
en þar virðist gert ráð fýrir að prestar fái
allar preststíundir ef þeir syngja fimm
messur við hveija sóknarkirkju í untdæmi
sínu á ári.
Eg held að megi auðveldlega reikna
þetta þannig að það komi niður á sömu
tölu og er í sautjándu aldar annálnum um
að nrenn hefðu gert ráð fyrir að þeir
hefðu um 6 presta til ráðstöfunar í bisk-
upsdæminu og væru að reyna að raða
þeim niður. Þar
kæmi heim að hver
rnaður syngi um 90
messur á ári.3 Hæg-
lega geta hafa verið
til fleiri prestar, en
engu að síður virðist
sem helstu fyrir-
menn Hólabiskups-
dæmis hafi komið
saman á fund með
biskupnum fljótlega
eftir plágu. Þeir hafi
lagt á ráðin uin
hvernig hægt væri að
veita lágmarksþjón-
ustu í biskupsdæminu og hafi getað sagt
sögur af 6 prestum sem væru lifandi.
Gísli Gunnarsson: Menn fóru vissulega
sjaldan í bað enda var það stórhættulegt.
Hugsið ykkur allar eiturgufurnar,
rmösmurnar, sem gátu komið með bað-
ferð. Það þótti einfaldlega læknisfræðilega
hættulegt.
Annars sýnist mér að sagnfræðin sé í
þessu efnum táknrænt séð komin út í
ákveðið öngþveiti. Hún hefur lokast inni
í rottuumræðu í tengslum við svarta-
dauða. Því var mjög ánægjulegt að Félag
sagnfræðinema ætlaði að stofna til þver-
faglegrar umræðu um málið. Eg sé ekki
betur en að þeir menn sem hér eru utan
sagnfræðingahópsins hafi endanlega geng-
ið að þessari rottuumræðu dauðri.Við
þurfum ekki lengur að deila urn það
hvort til séu fornleifar af rottum og hvað-
an þær eru yfirleitt. Rottur skipta bara
ekki máli lengur.
Eitt tengist þessu líka: Ur því að pestin
dreifist aðallega með öðru en rottum, þá
er líka alveg ljóst að lungnapestarkenning
þeirra Gunnars Karlssonar, Helga Skúla
ogjóns Steffensens
er líka hrunin. Það
er líka eins gott fýr-
ir þá að viðurkenna
það. Samtímis því
sem leitjóns Olafs
að rottuleifum hér
og þar um landið,
er út í hött, er
lungnapestarkenn-
ing þeirra Helga
Skúla og Gunnars
komin út í hafs-
auga.
Ég veit ekki
hvort prestafjöldi
segi nokkuð til um afleiðingar plágunnar.
Þeir voru margir samkvæmt öllum heim-
ildum og síðar meir var Danakonungur
alltaf að hugsa um hvernig hann gæti
fækkað prestum á íslandi. Ég er ekki
endilega viss um að heimildir um presta-
fæð eftir plágurnar, séu ótvíræð merki um
að svo margir þeirra hafi dáið. Allt eins er
víst að þeir sem eftir lifðu vildu hafa
meira fýrir sig og fýlgikonur sínar.
Þegar ég var á sínum tíma fýrstur til að
endurvekja kenningu Magnúsar Stephen-
sens um ófrjálst einlífi vinnuhjúa, þá átti
ég þar við átjándu öldina samkvæmt
manntalinu 1703 og síðari tíma manntöl-
urn. A 19. öldinni fara hjú í stórum stíl
að ganga í hjónaband að vissu marki sem
þekktist varla öldina á undan. Ég er engan
veginn viss um að á 15. öldinni hafi fólk
þurft að lifa í ófrjálsu einlífi. Þá var al-
mennt ríkjandi aristókratískt stjórnleysi
þar sem höfðingjar riðu um héruð og
rændu landseta sína til þess að auka tekjur
sínar. Og einnig var konum almennt
nauðgað ef hægt var að koma því við.
Mér sýnist á öllu að jafnvel fátækustu
menn hafi getað lifað einhveiju kynlífi.
Gunnar Karlsson: Þetta er auðvitað alveg
rétt hjá þér Gísli. Þá á ég ekki við þetta
um kynlífið heldur varðandi það sem ég
sagði um lungnapestarkenningu og hélt
fram af glannaskap um sjúkdómafræði.
Vitneskja okkar uni stökkbreytingar sýkla
veldur því að ekki er hægt að standa að
neinni kenningu um lungnapest eða neitt
annað enda var það ekki kappsmál hjá mér
og þaðan af síður Helga Skúla sem var
dreginn inn í þetta út af tölfræðinni. Ég
vildi hins vegar sýna fram á að ekki er rétt
það sem Benedictow heldur fram mjög
stíft að lungnapestarkenning Jóns Steffen-
sens sé afsannanleg, það er að segja sannan-
lega röng. Einhver besta heimild um sjúk-
dómseinkenni plágunnar sem ég þekki um
norðanverða Evrópu, er samtímavitnis-
burður Lögmannsannáls um pláguna í
Noregi. Þar segir: „at menn lifdu [eige
meirr en] eitt dægr edr tuo med hordum
„Úr því að pestin dreifist
aðallega með öðru en rott-
um, þá er líka alveg Ijóst að
lungnapestarkenning
þeirra Gunnars Karlssonar,
Helga Skúla og Jóns
Steffensens er líka hrunin.
Það er líka eins gott fyrir þá
að viðurkenna það."
Gísli Gunnarsson
SAGNIR 111