Sagnir - 01.06.1997, Side 116

Sagnir - 01.06.1997, Side 116
SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495 Mannjjöldalínurit sem Jón Ólafur Isberg vtkur að sem „ töjlugerð Helga Skúla Kjartanssonar. “ Helgi kveðst hins vegar saklaus af þessari tnynd, þótt birst haft í kajla eftir hann. Gunnar Karlsson: Það hefur rnargt gerst á Islandi eftir fyrri pláguna sem ekki eru til heimildir um. Hér ganga þau munn- mæli um grein okkar Helga Skúla að við höldum því fram í henni að ekkert hafi breyst, allt hafi verið áfram eins og það var. Það segjurn við auðvitað ekki.Við segjum að ekki sé ástæða til að nota plág- una sem skýringu á samfélagsbreytingum. Við finnum þær ekki. Hvað gat fólk gert annað en að halda áfram að gera það sem það hafði áður gert? Eg sé ekki hin upp- lögðu tengsl milli helmings mannfalls og grundvallarbreytinga á samfélaginu. Þetta verður bara helmingi minna samfélag á jafnstóru landi. Það getur alveg lifað. Gísli Gunnarsson: Ég er sammála því sem Helgi Þorláksson sagði hér áðan. Það má tengja það enn frekari fantasíum.Til dæmis því þegar byggð norrænna manna á Grænlandi leggst af. Sagnfræðingar hafa haldið því fram að norræna byggðin á Grænlandi hafi tæmst vegna manneklu á Islandi, þangað hafi allir flutt. Haraldur Brieni: Menn segja að það hafi ekki gerst mikið. Það er kannski málið. Hér var engin þróun.Við lifðum í ræfil- dómi. Fáar þjóðir voru jafn ömurlegar og Islendingar á þessum tíma og öldunum áður. Það er það alvarlega í þessu.Vilduð þið lifa á 16. öld? Grétar Guðbergsson jarðfrœðingur: Bóka- gerðarmenn halda því fram að skinn til handritagerðar séu verri eftir plágurnar en fyrir hana. Ef það er rétt hefur tapast margvísleg verkkunnátta sem hlýtur að vera athyglisverð afleiðing svartadauða á Islandi. Gunnar Karlsson: Þetta er rétt, 15. aldar bækur eru ómyndarlegar miðað við 14. aldar bækur. Kannski er það ekki verk- unin sem er öðruvísi. Þær eru sparlegar gerðar. Þetta hefur verið skýrt á annan hátt af Stefáni Karlssyni. Hann segir að flutningur krúnunnar til Dannterkur frá Noregi og hrun norska aðalsins hafi lok- að bókamarkaði Islendinga, en hér voru aðallega framleiddar bækur til útflutnings á meðan Norðmenn gátu stautað sig fram úr norrænu. En þetta er eina nrerk- ið sem við höfum i samtímanum um sparnað kirkjunnar og höfðingja eftir pláguna. Jón Olafur Isberg: Menn hafa mismun- andi skoðanir á öllu sem víkur að svarta- dauða.Við því er ekkert að gera. Sumt af þessu er heimildafræðilegt og ekki er tími til að rekja það hér. Ég hef hér lagt áhersl- ur á breytingar á fólksfjölda. Ég tók eftir því sem kom fram í innganginum, að svartidauði átti að hafa raskað þeirri fólksfjölgun sem staðið hafði linnuhtið yfir frá landnámi. Samkvæmt töflugerð Helga Skúla Kjartanssonar í hinni svo kölluðu Seðlabankabók, þá var alger stöðnun í fólksfjölda frá 1100 til 1400. Hann útilokar fólksfjölda sem orsakavald breytinga á samfélagsháttum. Auðvitað skiptir það máli hvernig við lítum á sam- félagið fýrir 1400. Ef við segjum að sam- félagið fýrir 1400 hafi verið alveg eins og eftir 1400, hafði plágan engin áhrif. Ég vil meina að svartidauði hafi verið fyrsta stóráfallið.Við vorum með fámenna þjóð eftir 1400 og alveg fram til 1800. Þess vegna vorum við þessir ferlegu aumingjar eins og Haraldur segir. Það er út af fólks- fæðinni sem við vorum svo aumir.Við vorum með annars konar samfélag fýrir 1400, hvernig veit ég ekki nákvæmlega, aðrir verða að skera úr um það. Gunnar Karlsson: Ég skil ekki af hverju þið haldið að fatt fólk þurfi að vera aum- ingjar. Ég sé ekki annað en að fátt fólk geti verið býsna bratt. Þegar Islendingar byggðu stærstu timburhús á Norðurlönd- um, ef ekki allri Evrópu og kölluðu kirkjur hér á hámiðöldum og drösluðust meira að segja með timbrið að Skálholti Haraldur Briem: ... án þess að nota hjólið einu sinni. Gunnar Karlsson: Já, án þess að nota hjól. Nei, það er ekki aumingjaskapur. Aumingjaskapurinn sem er svo áberandi á 18. öld, er af einhverju öðru, til dæmis skorti á vítamínum. Gisli Gunnarsson: Jón Olafur segir að svartidauði hafi verið áfall.Vafalaust hefur hann verið það. En stundum geta áfoll verið mjög jákvætt fyrirbæri og hvatt menn til dáða. Ekki satt? Tilvísanir 1 Sjá: Gunnar Karlsson, „Um fræðilegan hernað og plágurnar miklu.“ Saga XXXV (1997). 2 Islensktfornbréfasafn, sem licftr inni að lialda bréf og gjörnítiga, dóma og máldaga og aðrar skrár, er snerta ísland cða íslcnska menn IV (Kaupmannahöfn, 1897), bls. 535. 3 Sjá nánar um þetta: Gunnar Karlsson, „Um fræðilegan hernað og plágurnar miklu,“ bls. 232-233. 4 Það vissu allir læknisfróðir menn allt frá tíma Forn-Grikkjans Gallens til samtíma- manna og andstæðinga Pasteurs seint á 19. öld að sjúkdómar bárust með eitruðum gufum sem nefndust miasma í eintölu. 5 Gísli Gunnarsson, Nuptiality and Fertility in Iceland’s Demographic History (Lundi, 1980). 6 IslandskcAnnalcr indtil 1578. Gustav Storm gaf út (Kristjaníu, 1888), bls. 275. 7 Sjá nánar um þetta: Gunnar Karlsson, „Plague Without Rats:The Case of Fifteenth Century Iceland.“Journal ofMcdieval HistoryXXU:3 (1996). 8 Pollitzer, R. og Meyer, K.F., 77ic Ecology of the Plague. Studies in Diseasc Ecology (NewYork, 1961). 9 Sigurjón Jónsson, Sóttafar og sjúkdómar á Islandi 1400-1800 (Reykjavík, 1944), bls. 29-52. 10 Björn Lárusson, The Old Icelandic Land Rcgisters (Lundi, 1967). 11 Sjá: ÞorvaldurThoroddsen, Lýsing Islands IV (Kaupmannahöfn, 1922), bls. 296-304. 12 Helgi Skúli Kjartansson, „History and Culture.“ Iccland the Republic (Reykjavík, 1996), bls. 64,85. 114 SAGNIR
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132

x

Sagnir

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.