Sagnir - 01.06.1997, Page 116

Sagnir - 01.06.1997, Page 116
SVARTIDAUÐI Á ÍSLANDI - Plágurnar 1402 og 1495 Mannjjöldalínurit sem Jón Ólafur Isberg vtkur að sem „ töjlugerð Helga Skúla Kjartanssonar. “ Helgi kveðst hins vegar saklaus af þessari tnynd, þótt birst haft í kajla eftir hann. Gunnar Karlsson: Það hefur rnargt gerst á Islandi eftir fyrri pláguna sem ekki eru til heimildir um. Hér ganga þau munn- mæli um grein okkar Helga Skúla að við höldum því fram í henni að ekkert hafi breyst, allt hafi verið áfram eins og það var. Það segjurn við auðvitað ekki.Við segjum að ekki sé ástæða til að nota plág- una sem skýringu á samfélagsbreytingum. Við finnum þær ekki. Hvað gat fólk gert annað en að halda áfram að gera það sem það hafði áður gert? Eg sé ekki hin upp- lögðu tengsl milli helmings mannfalls og grundvallarbreytinga á samfélaginu. Þetta verður bara helmingi minna samfélag á jafnstóru landi. Það getur alveg lifað. Gísli Gunnarsson: Ég er sammála því sem Helgi Þorláksson sagði hér áðan. Það má tengja það enn frekari fantasíum.Til dæmis því þegar byggð norrænna manna á Grænlandi leggst af. Sagnfræðingar hafa haldið því fram að norræna byggðin á Grænlandi hafi tæmst vegna manneklu á Islandi, þangað hafi allir flutt. Haraldur Brieni: Menn segja að það hafi ekki gerst mikið. Það er kannski málið. Hér var engin þróun.Við lifðum í ræfil- dómi. Fáar þjóðir voru jafn ömurlegar og Islendingar á þessum tíma og öldunum áður. Það er það alvarlega í þessu.Vilduð þið lifa á 16. öld? Grétar Guðbergsson jarðfrœðingur: Bóka- gerðarmenn halda því fram að skinn til handritagerðar séu verri eftir plágurnar en fyrir hana. Ef það er rétt hefur tapast margvísleg verkkunnátta sem hlýtur að vera athyglisverð afleiðing svartadauða á Islandi. Gunnar Karlsson: Þetta er rétt, 15. aldar bækur eru ómyndarlegar miðað við 14. aldar bækur. Kannski er það ekki verk- unin sem er öðruvísi. Þær eru sparlegar gerðar. Þetta hefur verið skýrt á annan hátt af Stefáni Karlssyni. Hann segir að flutningur krúnunnar til Dannterkur frá Noregi og hrun norska aðalsins hafi lok- að bókamarkaði Islendinga, en hér voru aðallega framleiddar bækur til útflutnings á meðan Norðmenn gátu stautað sig fram úr norrænu. En þetta er eina nrerk- ið sem við höfum i samtímanum um sparnað kirkjunnar og höfðingja eftir pláguna. Jón Olafur Isberg: Menn hafa mismun- andi skoðanir á öllu sem víkur að svarta- dauða.Við því er ekkert að gera. Sumt af þessu er heimildafræðilegt og ekki er tími til að rekja það hér. Ég hef hér lagt áhersl- ur á breytingar á fólksfjölda. Ég tók eftir því sem kom fram í innganginum, að svartidauði átti að hafa raskað þeirri fólksfjölgun sem staðið hafði linnuhtið yfir frá landnámi. Samkvæmt töflugerð Helga Skúla Kjartanssonar í hinni svo kölluðu Seðlabankabók, þá var alger stöðnun í fólksfjölda frá 1100 til 1400. Hann útilokar fólksfjölda sem orsakavald breytinga á samfélagsháttum. Auðvitað skiptir það máli hvernig við lítum á sam- félagið fýrir 1400. Ef við segjum að sam- félagið fýrir 1400 hafi verið alveg eins og eftir 1400, hafði plágan engin áhrif. Ég vil meina að svartidauði hafi verið fyrsta stóráfallið.Við vorum með fámenna þjóð eftir 1400 og alveg fram til 1800. Þess vegna vorum við þessir ferlegu aumingjar eins og Haraldur segir. Það er út af fólks- fæðinni sem við vorum svo aumir.Við vorum með annars konar samfélag fýrir 1400, hvernig veit ég ekki nákvæmlega, aðrir verða að skera úr um það. Gunnar Karlsson: Ég skil ekki af hverju þið haldið að fatt fólk þurfi að vera aum- ingjar. Ég sé ekki annað en að fátt fólk geti verið býsna bratt. Þegar Islendingar byggðu stærstu timburhús á Norðurlönd- um, ef ekki allri Evrópu og kölluðu kirkjur hér á hámiðöldum og drösluðust meira að segja með timbrið að Skálholti Haraldur Briem: ... án þess að nota hjólið einu sinni. Gunnar Karlsson: Já, án þess að nota hjól. Nei, það er ekki aumingjaskapur. Aumingjaskapurinn sem er svo áberandi á 18. öld, er af einhverju öðru, til dæmis skorti á vítamínum. Gisli Gunnarsson: Jón Olafur segir að svartidauði hafi verið áfall.Vafalaust hefur hann verið það. En stundum geta áfoll verið mjög jákvætt fyrirbæri og hvatt menn til dáða. Ekki satt? Tilvísanir 1 Sjá: Gunnar Karlsson, „Um fræðilegan hernað og plágurnar miklu.“ Saga XXXV (1997). 2 Islensktfornbréfasafn, sem licftr inni að lialda bréf og gjörnítiga, dóma og máldaga og aðrar skrár, er snerta ísland cða íslcnska menn IV (Kaupmannahöfn, 1897), bls. 535. 3 Sjá nánar um þetta: Gunnar Karlsson, „Um fræðilegan hernað og plágurnar miklu,“ bls. 232-233. 4 Það vissu allir læknisfróðir menn allt frá tíma Forn-Grikkjans Gallens til samtíma- manna og andstæðinga Pasteurs seint á 19. öld að sjúkdómar bárust með eitruðum gufum sem nefndust miasma í eintölu. 5 Gísli Gunnarsson, Nuptiality and Fertility in Iceland’s Demographic History (Lundi, 1980). 6 IslandskcAnnalcr indtil 1578. Gustav Storm gaf út (Kristjaníu, 1888), bls. 275. 7 Sjá nánar um þetta: Gunnar Karlsson, „Plague Without Rats:The Case of Fifteenth Century Iceland.“Journal ofMcdieval HistoryXXU:3 (1996). 8 Pollitzer, R. og Meyer, K.F., 77ic Ecology of the Plague. Studies in Diseasc Ecology (NewYork, 1961). 9 Sigurjón Jónsson, Sóttafar og sjúkdómar á Islandi 1400-1800 (Reykjavík, 1944), bls. 29-52. 10 Björn Lárusson, The Old Icelandic Land Rcgisters (Lundi, 1967). 11 Sjá: ÞorvaldurThoroddsen, Lýsing Islands IV (Kaupmannahöfn, 1922), bls. 296-304. 12 Helgi Skúli Kjartansson, „History and Culture.“ Iccland the Republic (Reykjavík, 1996), bls. 64,85. 114 SAGNIR
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132

x

Sagnir

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.