Sagnir - 01.06.2004, Síða 24

UM HVAÐ VAR
DEILT?
lega vörn í þeim fólgna gegn atvinnurekstri útlendinga í landinu.
Það mál þyrfti að kanna betur og hvaða undanþágur það væru í
þessum efnum sem Islendingar þyrftu að tryggja sér. Samt sem
áður taldi hann það vera skaðlegt ef íslendingar einangruðust við-
skiptalega og því yrði að að finna aðra leið til tengsla við EFTA.40
Lúðvík Jósepsson sagði að alþýðubandalagsmenn teldu umsókn
að EFTA ekki tímabæra. Hvorki hefði náðst samstaða í EFTA-
nefndinni um ákvæði 16. greinar samningsins né um ýmis önnur
ákvæði hans enda taldi hann að EFTA-nefndin hefði enn ekki lok-
ið störfum. Ekki væri um að villast að 16. greinin fæli það í sér að
borgarar EFTA-landanna fengju í hverju aðildarríki samskonar
rétt og heimaaðilar, m.a. til þess að koma upp og reka heildsölu.
Það þyrfti að marka þá stefnu að íslensk stjórnvöld hefðu fullan
ákvörðunarrétt um það hvort borgarar annarra EFTA-ríkja fengju
réttindi til atvinnurekstrar eða annarrar starfsemi til jafns við Is-
lendinga áður en aðildarumsókn væri lögð fram.41
FULLVELDI ÍSLENSKU ÞJÓÐARINNAR í
HÆTTU?
Eysteinn Jónsson lagði mikla áherslu á frelsi og sjálfstæði þjóðar-
innar í grein sinni um ísland og markaðsbandalögin. Hann minnti á
það að síðan íslendingar fengu aftur sjálfstæði sitt hefði þjóðin rifið
sig upp menningarlega og efnahagslega og að „allar þýðingarmestu
framfarir og öll uppbygging, sem heillavænlegust hefur orðið fyrir
okkar þjóðarbú, hafa verið í höndum og á vegum Islendinga
sjálfra."42 Því væri hann fullviss um að „missi íslendingar tökin á
verzluninni og atvinnurekstrinum í sínu eigin landi að verulegu
leyti, þá haldi þeir ekki sjálfstæði sínu til lengdar...“43 Jafnrétti út-
lendinga við íslendinga í atvinnumálum og atvinnurekstri gæti auð-
veldlega leitt til þess að Islendingar misstu gjörsamlega tökin á at-
vinnu-, viðskipta- og félagsmálalífi sínu. Þjóðin væri svo smá og
innan EFTA væru fyrirtæki sem hvert um sig hefði meiri veltu en
sem næmi allri þjóðarframleiðslunni á íslandi. Þess vegna gæti hún
aldrei staðið jafnfætis stórþjóðunum í atvinnumálum.44
Ekki er að sjá að fulltrúar hagsmunasamtaka í landinu hafi óttast
afleiðingarnar af hugsanlegri aðild íslands að EFTA eins mikið og
Eysteinn. Sumarið 1968 átti EFTA-nefndin viðræður við fulltrúa
atvinnulífsins í landinu. Þar voru lagðir fyrir og ræddir sérstaklega
þeir kaflar úr skýrslu EFTA-nefndarinnar sem áttu við einstakar
atvinnugreinar. Yfirleitt voru viðbrögð þeirra jákvæð og áhugi ríkti
um að sótt yrði um aðild að EFTA.45 Fram kemur í fundargerð
nefndarinnar að fulltrúar hagsmunasamtaka í sjávarútvegi óttuðust
að aðild að EFTA gæti skaðað viðskipti við Austur-Evrópuþjóðirn-
ar en annars voru þeir almennt hlynntir því að sótt yrði um aðild að
EFTA.46 Fulltrúar iðnaðarins voru ekki á móti því að aðildarbeiðni
af íslands hálfu yrði lögð fram47 og í sama streng tóku fulltrúar
landbúnaðarins sem höfðu engar athugasemdir fram að færa við að
athugað yrði hvaða kjör íslandi byðist í EFTA.4® Fulltrúar verslun-
armannasamtaka í landinu voru einna neikvæðastir í umræðunni
um fyrirhugaða aðildarumsókn. Þeir óttuðust að ákvæði EFTA
kynnu að auðvelda erlendum aðilum að gerast stórtækir í vöru-
dreifingu á íslandi vegna þess hve fjármagnssterkir þeir væru.49
Á aðalfundi Vinnuveitendasambands íslands sem haldinn var í
maí 1968 var töluvert mikið fjallað um EFTA-málin. Þar sagði
Björgvin Sigurðsson, framkvæmdastjóri Vinnuveitendasambands-
ins, að hann teldi nauðsynlegt að hefja athuganir á því hvernig fs-
land gæti tengst EFTA. Sú óvissa sem ríkti um þetta mál gerði fyr-
irtækjum „mjög erfitt um undirbúning að því, að þau verði fær um
að taka þátt í þessu samstarfi."50 EFTA-málið fékk mikla umfjöllun
á þessum fundi og töldu menn það hafa verið óheppilegt að engir
atvinnurekendur hefðu átt sæti í EFTA-nefndinni heldur eingöngu
stjórnmálamenn. Á fundinum var kosin nefnd til þess að fjalla um
afstöðuna til EFTA og þegar hún hafði lokið störfum sínum lýsti
Vinnuveitendasamband íslands stuðningi sínum við áform um að
kannaðir yrðu möguleikarnir á aðild íslands að EFTA „á þeim for-
sendum sem íslenzkir atvinnuvegir megi við una.“sl
22 SAGNIR 24 ÁRGANGUR 04 A Ð I L D I N A Ð
Fulltrúar EFTA-nefndarinnar ræddu við stjórnarmenn Alþýðu-
sambands íslands um hugsanlega aðildarumsókn íslands að EFTA.
Á þeim fundi beindist allt tal ráðherra og fulltrúa hans að því að ís-
land myndi hafa verulegt gagn af því að tengjast EFTA á einn eða
annan hátt. Málið var ekki rætt í einstökum atriðum en EFTA-nefnd-
in lofaði að senda Alþýðusambandinu gögn varðandi hugsanlega
aðildarumsókn.52
FREÐFISKTOLLURINN OG AÐGANGUR AÐ
MÖRKUÐUM
f skýrslu EFTA-nefndarinnar um Fríverslunarsamtök Evrópu
kemur fram að ókleift hafi verið að áætla hve mikið tjón íslenskur
sjávarútvegur hefði beðið vegna tilkomu EFTA. Ennfremur væri
ekki hægt að meta í tölum hver væntanlegur hagnaður íslands yrði
ef tollar á íslenskum afurðum yrðu afnumdir eins og EFTA-samn-
ingurinn gerði ráð fyrir.5’
Allar sjávarafurðir nema ísfiskur, heilfrystur fiskur, saltfiskur,
skreið og skelfiskur (þó ekki frystar rækjur), féllu undir fríverslun-
arákvæði EFTA. Bretar höfðu þó sett viðbótarákvæði fyrir skilyrð-
inu um afnám tolls á frystum flökum. í því fólst að samanlagður út-
flutningur á freðfiski til Bretlands frá Svíþjóð, Noregi og Dan-
mörku færi ekki yfir 24 þúsund tonn árlega fyrir árið 1970 og að
aukning útflutnings yrði jöfn.54
Á árunum upp úr 1960 jókst freðfisksala íslendinga til Bretlands
mjög mikið. Árið 1965 var salan um 8500 tonn en tveimur árum
síðar var hún aðeins um 1000 tonn. Þetta markaðshrun mátti fyrst
og fremst rekja til óhagstæðs verðlags sökum offramboðs á freð-
fiski. Bretar höfðu sjálfir aukið framleiðslu sína auk þess sem
Norðmenn og Danir höfðu aukið freðfisksölu sína mjög mikið til
Bretlands enda nutu þeir tollafríðinda þar. Islendingar þurftu hins
vegar að greiða 10% toll af freðfiski til Bretlands sem vissulega
veikti markaðsstöðu þeirra.55
Daginn áður en tillagan um aðild íslands að EFTA var rædd á Al-
þingi gaf breska ríkisstjórnin út yfirlýsingu um að hún hefði ákveð-
ið að leggja 10% toll á innflutning frystra fiskflaka frá EFTA-lönd-
unum.56
Þessi aðgerð Breta gaf stjórnarandstöðunni enn vissu um að ekki
væri tímabært fyrir ísland að sækja um aðild að EFTA að svo
stöddu. Hún taldi tollinn brjóta í bága við anda EFTA-samkomu-
lagsins og væri sönnun fyrir því hve veikt sambandið í raun væri.57
Freðfisktollurinn var auk þess andstæður hagsmunum íslendinga
og því var réttast að fresta aðildarumsókn þar til nánari athugun á
málinu hefði farið fram.
Gylfi Þ, Gíslason taldi að lítið væri hægt
að segja um þá ákvörðun Breta að leggja
10% toll á innfluttan freðfisk. Enginn
vissi í raun og vem um hvers konar ráð-
stöfun var að ræða, hvort þetta var
bráðabirgðaráðstöfun eða ekki.
Þetta mál kom sér vissulega illa fyrir ríkisstjórnina. Viðskipta-
ráðuneytið taldi að hinn nýi freðfisktollur þyrfti ekki að hafa áhrif
á hugsanlega aðild íslands að EFTA. Það hefði alltaf verið ljóst að
semja þyrfti sérstaklega fyrir Island um fyrirkomulag á freðfiskinn-
flutningi til Bretlands og þess var vænst að slíkir sérsamningar
myndu mæta skilningi hjá EFTA-ríkjunum.
Gylfi Þ. Gíslason taldi að lítið væri hægt að segja um þá ákvörðun
Breta að leggja 10% toll á innfluttan freðfisk. Enginn vissi í raun og
veru um hvers konar ráðstöfun var að ræða, hvort þetta var bráða-
birgðaráðstöfun eða ekki. Hins vegar taldi Gylfi að líta mætti á
þessa ákvörðun Breta sem viðbótarrök fyrir því að hraða aðildar-
könnun. Þá fyrst væri hægt að fá úr því skorið hvort um skyndiá-
FRÍVERSLUNARSAMTÖ;