Sagnir - 01.06.2004, Side 39

viljans 21. júlí 1940 þá staðhæfingu að þjóðirnar sem byggðu Sovét-
ríkin hefðu ekki „neina löngun til að leggja undir sig lönd.“’ Les-
endum Þjóðviljans brá því kannski í brún að lesa forsíðu næsta j
tölublaðs þann 23. júlí 1940: „Eistland, Lettland og Litháen orðin
sósíalisíísk sovétríki."8 Útskýringar voru ekki langt undan. Verka-
lýðurinn í þeim löndum og héruðum, Eystrasaltslöndunum, Aust-
ur-Póllandi og Bessarabíu, nú Moldavíu, sem Sovétríkin tóku eftir
griðasáttmálann við Hitler var sagður hafa brotið af sér hlekkina
og ákveðið að sækja um inngöngu í Ráðstjórnarríkin.1'
Þjóðviljinn hvatti til þess að Islendingar tækju upp stjórnmálasam-
band og viðskipti við Sovétríkin og spurði t.a.m. af hverju valda- !
klíkan á íslandi vildi ekki verslunar eða stjórnmálasamband við
Sovétríkin. Svar Þjóðviljans var að það ætti að gera landið háð !
Bretum og Bandaríkjamönnum. Hins vegar hafi sósíalistar „haldið
því fram að reka ætti sjálfstæða íslenzka utanríkispólitík ... Þess-
vegna höfum vér viljað að Island hefði stjórnmálalegt ... samband
við Sovétríkin."10
BANDARÍKIN
Bandarfkin voru framan af tímabilinu 1940-41 vart til á landa- :
bréfi Þjóðviljans og fregnir af þeim voru lítið annað en vangaveltur
um hlutverk þeirra í Evrópustyrjöldinni. Það breyttist þó eftir því !
sem Bandaríkjamenn fóru að dragast meira og meira í lið með j
Bretum. Þá harðnaði tónninn og farið var að tala um „Bandaríkja- |
auðvaldið" sem hafði það helst að markmiði að „nota sér styrjald- !
arástandið til að efla völd sín í Ameríku og beygja sterkasta keppi- !
nautinn, Bretland.“" Bandaríkjaauðvaldið bjó sig ennfremur „til
að erfa Bretann og berjast áfram um að halda heimsveldi hans sem
hluta af sínu, ef brezka auðvaldið skyldi nú bíða lægri hlut fyrir ;
þýzka nasismanum...“12 íslendingar mættu þess vegna eiga von á j
því samkvæmt Þjóðviljanum að um þá yrði „nú samið milli auðjöfr-
anna í London og New York sem værum við þrælar.“13 Ef Bretland ;
félli Þjóðverjum í skaut „yrði ísland á einhverjum mesta hættu-
staðnum sem útvígi fyrir bandalag brezka og Bandaríkjaauðvalds-
ins í heimsvaldastríði þess við Hitler og Krupp [hergagnaframleið- :
anda].“14
Þó kastaði fyrst tólfunum þegar fregnir bárust af því 20. septem- ;
ber árið 1940 að landvarnarnefnd Bandaríkjanna og Kanada hafi
rætt um ísland sem einn lið í varnarkerfi Vesturheims. Þá var spurt
með stríðsfyrirsögn: „Er verið að innlima ísland í hervarnakerfi ;
Bandaríkjanna og Kanada?“15 Þjóðviljinn tók illa í þær fyrirætlanir
og lýsti þeim sem stórhættulegum fyrir sjálfstæði íslands. Taldi
blaðið að varnarkerfið væri ekkert annað en „drottnunartæki hins
volduga auðvalds Bandaríkjanna yfir smáríkjum Suður- og Mið-
Ameríku og baráttutæki þess í vopnaðri samkeppni við önnur stór-
veldi heimsins um ráðin yfir hráefnum og mörkuðum.“16 Um leið
yrði ísland fremsti útvörður Bandaríkjanna gegn Evrópu ef Bret-
land félli og „stökkpallur [J.P.] Morgans og annarra auðjöfra Am-
eríku til komandi árása þeirra á Evrópu í heimsvaldastríði þeirra
við stórveldin þar.“17
Eftir að þessum vangaveltum lauk í september 1940 byggðist
fréttaflutningur frá Bandaríkjunum fyrst og fremst á frásögnum um
að Bandaríkjaauðvaldið ætlaði sér að auka þátttökuna í styrjöld-
inni.18 í febrúar 1941 fór sú fregn aftur á kreik að Bandaríkjaher ætti
að koma til íslands í stað þess breska. Þá birti Þjóðviljinn með
stríðsletri: „Eru Bandaríkin að búa sig undir að taka hernaðaryfir-
ráð á íslandi?"19 Einnig var því haldið fram að íslenskir auðmenn
vildu „auðvelda Bandaríkjunum þennan yfirgang með því að ísland
biðji um vernd þeirra.“20 Daginn eftir var hrópað á forsíðunni:
„Reynt er að fá þá [þingmenn Þjóðstjórnarinnar] til að biðjast
„verndar“ Bandaríkjanna fyrir íslands hönd.“21 í leiðara segir síðan:
Bandaríkjaauðvaldið hefur ákveðið að gera ísland að fremsta
vígi sínu í styrjöld gegn meginlandi Evrópu, og þessa dagana er um
það rætt hvernig eigi að koma þessu fyrir ... Það þýðir fyrst og
fremst, að sjálfstæði vort og sjálfsforræði er glatað, og endurheimt-
ist ekki meðan Bandaríkjaauðvaldið er ofar moldu. Aðeins full-
komið hrun þess auðvalds og sköpun sósíalistísks ríkis í Norður-
Ameríku gæti gefið oss frelsi á ný.22
Á tímabili griðasáttmálans er því augljóst að Þjóðviljinn var lítt
hrifinn af hugmyndum um að Bandaríkin tækju við hervernd hér á
landi af Bretum. Hann leit á herverndina sem árás á sjálfstæði
landsins sem myndi hindra frelsi þjóðarinnar og gera hana að skot-
spæni á milli Evrópu og Norður-Ameríku í komandi heimsvalda-
styrjöld milli auðvaldsríkjanna.
BRESKA AUÐVALDIÐ EÐA ÞÝSKA AUÐ-
VALDIÐ?
Stríðið 1940-41 var að mati Þjóðviljans einungis stríð á milli
breska og þýska auðvaldsins. Úrslit stríðsins myndi skera úr um
hvort auðvaldið réði heiminum. Á sama hátt og stríðið var sagt
vera heimsvaldastríð eða stríð auðvaldsins var því fleygt fram að
eina leiðin til varanlegs friðar væri „að þetta stríð endi með þeim
einum hætti, að auðvaldsskipulagið hjá öllum þessum stríðandi
þjóðum falli, því með því fellur orsök stríðanna."23 Þessi skoðun
var endurtekin í sífellu í lítið breyttri mynd.24
Ekki verður séð að Þjóðviljinn haldi frekar með öðrum stríðsaðil-
anum en hinum, fregnir af stríðinu eru með „hlutlausum“ blæ, en
iðulega kom þó fyrir að með fylgdi skoðun þess sem ritaði fréttina.
Sem dæmi má nefna fregn um uppreisn Albana gegn ítölum sem
Breskir hermenn nýkomnir til landsins árið 1940.
HERNÁMS 8RETA Á Í5LANDI HATAST VIÐ HERNÁMIÐ sagnir 24 árgangur 04 37