Sagnir - 01.06.2004, Side 61

HJÓNASKILNAÐARLÖGGJÖFIN
Kenningar kaþólsku kirkjunnar og kanónísks réttar varðandi
helgi hjónabandsins hafa á síðari tímum mótað alla löggjöf um
hjónaskilnaði. í lögbók rómversk-kaþólsku kirkjunnar segir eftir-
farandi: „Hjónabandi, löglegu gerðu og fullkomnuðu, verður ekki
slitið af nokkru mannlegu valdi né nokkurri orsök nema dauðan-
um.“’ Þessi stranga löggjöf kirkjunnar hefur síðan haft gríðarleg
áhrif á alla þróun í átt til frjálsari hjónaskilnaðarlöggjafar. Jafnvel
við siðbreytingu með tilheyrandi „afhelgun" hjónabandsins virðist
trúarleg túlkun kirkjunnar á hjónabandinu hafa haft mikil áhrif á
löggjöf þess.
Með hjúskapartilskipun Friðriks II. urðu til í fyrsta skipti heildar-
lög varðandi hjónabandið. Með lögfestingu þessara laga í Dan-
mörku og Noregi árið 1582 var hjónabandið gert að veraldlegri
stofnun en tilskipunin var lögfest á íslandi árið 1587. Lögin á fs-
landi varðandi skilnaðarmál héldust að mestu leyti óbreytt í meira
en 300 ár.J Með löggjöfinni var hjónaskilnaður með leyfi til að gifta
sig aftur loksins viðurkenndur en helstu skilnaðarástæðurnar voru
hórdómur, brotthlaup og getuleysi. Samkvæmt heimildum var
flestum hjónaböndum á íslandi slitið vegna hórdómsbrota fram til
loka 18. aldar.5
Þó að tilskipunin frá 1582 hafi veitt fyrrgreinda möguleika á lög-
skilnaði var ekki þar með sagt að auðvelt hafi verið fyrir fólk að
skilja. Sagnfræðingurinn Inga Huld Hákonardóttir segir t.d. í bók
sinni Fjarri hlýju hjónasængur að jafnvel „þótt lagaheimildir virtust
nú rýmri leiddi sívaxandi siðavendni til þess að á 17. öld mátti heita
illmögulegt að fá skilnaðarleyfi."6
Ástæðan fyrir náðarsamlegu bréfi Jóns bónda til Danakonungs
var sú að í lok 17. aldar fóru dönsk stjórnvöld að veita leyfi til lög-
skilnaðar og leyfi til skilnaðar að borði og sæng. Heimild konungs
til að veita leyfi og undanþágur frá lögum var ótakmörkuð meðan
hann var einvaldur og gat hann því veitt leyfi til skilnaðar jafnvel
þótt ekki væri að finna stoð fyrir því í lögum.7
BREYTT SAMFÉLAG, NÝ VIÐHORF
í fyrstu íslensku kennslubókinni í lögum, Tyro Juris eftir Sölva
Sveinsson sem kom út árið 1754, var gerð sérstök grein fyrir þessu
leyfisveitingakerfi. Þar kemur fram að konungur geti veitt hjónum
leyfi til skilnaðar við sérstakar aðstæður eins og t.d. ef hjón lifðu
saman í „ókristilegri umgengni og óforlíkanlegu hatri.“ Höfundur
nefndi auk þess þær leyfisveitingar sem konungur veitti
„fornemme folk“, eða yfirstéttarfólki, til skilnaðar að borði og
sæng en áréttaði þó að slíkan skilnað gæti enginn dómari veitt enda
var enginn lagalegur grunnur fyrir þess háttar skilnaði.8
Jörundur hundadagakonungur.
Ýmsar samfélagshræringar í löndum Evrópu fóru síðar að hafa
áhrif á mótun hjónabands- og hjónaskilnaðarlöggjafarinnar í lok
18. aldar. Undir merkjum náttúruréttar fóru lögfróðir menn að líta
á hjónabandið sem veraldlegt samband karls og konu sem bundið
var samningi er báðum aðilum bar að halda og virða. Gagnrýni
menntamanna á kirkjuna hafði þannig áhrif á viðhorf manna til
hjónabandsins en á tímum frönsku byltingarinnar kom upp sú
skoðun að hjónabandið væri aðeins borgaralegur samningur þar
sem kona og karl nytu sömu réttinda. Slíkur samningur væri upp-
segjanlegur ef vilji væri fyrir hendi.9
Sama þróun virðist hafa átt sér stað í Danmörku og Noregi en þar
boðuðu leiðandi lögfræðingar frjálsari skilnaðarlöggjöf sem þó
hvorki náði að hafa áhrif á löggjöfina né hvernig dómstólar störf-
uðu. Þess í stað þróaðist áðurnefnt leyfisveitingakerfi konungs þar
sem stjórnvöld fóru sjálf að gefa leyfi til skilnaðar að borði og sæng
án lagastoðar.10
Það reyndist þeim Jóni og Arnbjörgu þó ekki auðsótt mál að
sækja um skilnað til danskra yfirvalda. Vegna Napóleonsstyrjalda
töfðust öil mál í stjórnsýslunni og verulegur samdráttur varð á
póstsamgöngum milli íslands og Danmerkur.11 Einnig ríkti lítill
skilningur á bágum kjörum íslenskrar alþýðu meðal erlendra emb-
ættismanna.
HEIMILDIR UM JÓN OG ARNBJÖRGU
Átjánda öldin var mörgum íslendingum erfitt skeið. í heimildum
segir fyrst frá þeim Jóni og Arnbjörgu á tímum Skaftárelda sem
lögðu fjöldamörg býli í Vestur-Skaftafellssýslu í eyði. Margir dóu í
harðindunum en þó nokkrir flúðu sýsluna vegna bágra aðstæðna
þar sem eyðing graslendis og búfénaðar var gríðarleg. Eftir gos
hafði íbúum sýslunnar fækkað um tæplega 60%.
Á Kirkjubæjarklaustri sátu umboðsmenn Danakonungs sem
höfðu eftirlit með því að jarðir hans hátignar héldust í ábúð og
heimtuðu afgjöld af leiguliðum sínum. Þéttbýlt var í Skaftafells-
sýslu á þessum tíma og byggð þar trúlega verið nálægt hámarki
miðað við búskaparskilyrði. Kleifahreppur tilheyrði Kirkjubæjar-
klaustri en þar bjuggu um 600 manns á 57 býlum fyrir móðuharð-
indin en aðeins um fjórðungur þeirra var skráður þar eftir 1784. Þá
var einungis búið á 24 býlum í hreppnum en hin býlin lögðust öll í
eyði til lengri eða skemmri tíma.12
Fremst í prestþjónustubókum Kirkjubæjarklausturs frá árunum
1795-1816 gefur að líta nöfn þeirra sem lifðu af hörmungar eldanna
1784. Jón Eiríksson hafði búið á jörðinni Hörgsdal í Kleifahrepp
en þar var fjórbýlt fyrir eldana og bjuggu þá yfir 30 manns á jörð-
inni en eftir eldana eru þar aðeins fjórir íbúar skráðir. Hinn ungi
bóndi hafði staðið fyrir þriðja búi í Hörgsdal ásamt konu sinni
Margréti Jónsdóttur og þremur ungum börnum þeirra. Það var
ekki algengt á þessum tíma að svo ungir menn rækju búskap en Jón
var þá rétt yfir tvítugu.13 Ungi bóndinn í Hörgsdal fór ekki varhluta
af hörmungum eldanna en eiginkona hans og yngsti sonurinn dóu
bæði og eftir stóð hann ekkjumaður með tvö móðurlaus börn á
framfæri.14 í prestþjónustubækur Kirkjubæjarklausturs vantar árin
1784-1793 svo erfitt er að fylgja eftir örlögum Jóns og barnanna.
Tíu árum síðar árið 1794 var Jón skráður sem vinnumaður á Prest-
bakka hjá sóknarprestinum Bergi Jónssyni. í lok október sama árs
giftist hann Arnbjörgu Þórarinsdóttur frá Breiðabólsstað í Kleifa-
hreppi.15
Arnbjörg var elst af sex systkinum. Faðir hennar, Þórarinn, var
dugmikill bóndi sem hafði verið ágætlega stæður fyrir tíma Skaftár-
elda. Fjölskyldan hafði á þeim tíma búið á jörðinni Skál í Skálar-
sókn sem var stór og mikil kirkjujörð. Jörðin fór undir hraun í gos-
inu og einn sonur hjónanna lét lífið. Það hefur verið erfitt líf fyrir
barnmargar fjölskyldur að byrja aftur búskap frá grunni og árin
eftir Skaftárelda verið slíkum fjölskyldum afar þungbær vegna
hungursneyðar og uppskerubrests. Fjölskylda Arnbjargar hóf að
nýju búskap á jörðinni Breiðabólstað í Kirkjubæjarklausturssókn
sem varð laus til ábúðar eftir harðindin.16 Þegar Arnbjörg og Jón
giftust árið 1794 hófu þau í kjölfarið búskap á Breiðabólsstað.17
ÖRLAGASAGA
Ú R
í S L E N S K R I
S V E I T
SAGNIR 24 ÁRGANGUR 04 59