Sagnir - 01.06.2004, Side 101

Þetta efni býður upp á ýmsar vangaveltur, t.d.
„hvort áhuginn einn á kristinréttinum hafi hvatt menn
til að skrifa upp úrelt lög eftir 1551 eða hvort um
fræðilegar uppskriftir var að ræða“ (bls. 46). Slíkum
spurningum er þó látið ósvarað, og eflaust ekki annað
hægt, en Magnús bendir á latneska þýðingu kristin-
réttar sem Árni vann á árunum 1686-1689, þ.e.
nokkru áður en uppskriftirnar eru gerðar (bls. 45).
Önnur hugmynd sem Magnús getur um er forvitni-
legri, samkvæmt honum eru „uppskriftir Jónsbókar
og kristinréttar á 17. og 18. öld ... án efa í einhverjum
tengslum við áform um endurskoðun andlegra og ver-
aldlegra laga á þessum tíma“ (bls. 46)
Rannsókn Magnúsar leiðir í ljós að annað pappírs-
handritið hafi verið ritað eftir miðaldahandritinu
Skálholtsbók yngri (bls. 44). Því miður er allt á huldu
varðandi hitt handritið og Magnús hættir sér ekki út í
neinar getgátur um forrit þess. Þó kemur fram að það
hefur „fornleg stafsetningareinkenni" (bls. 46). Vand-
virkni og hófsemi á ályktunum einkenna grein Magn-
úsar en hún er jafnframt byggð á yfirgripsmestu rann-
sókninni.
Grein Benedikts Eyþórssonar um staðinn í Reyk-
holti á dögum Snorra Sturlusonar er einnig sérlega
vönduð og traust í alla staði. Ef hægt er að finna að
einhverju þá eru það helst inngangsorð Benedikts,
þar sem hann segist ætla að fjalla um „kirkjumið-
stöðvar ... og hvernig það hefur getað komið Snorra
að gagni að fara með forráð slíkra staða“ (bls. 20).
Hér hefði mér þótt ærin ástæða til að vekja meiri at-
hygli á spennandi efni, því að í greininni skýtur Bene- ;
dikt traustum rökum undir þá skoðun að það hafi ver- j
ið sérlega mikilvægt fyrir Snorra að hafa yfirráð yfir
stöðum eins og Stafholti og Reykholti. Að auki kynn-
ir Benedikt nýtt hugtak inn í umræðu sagnfræðinga
um íslenskt miðaldasamfélag, hugtakið „kirkjumið-
stöð.“ Annars er aðdáunarvert hversu vel Benedikt
tekst að miðla efni þannig að það verði auðskilið.
Einna helst má þó finna að því, að í neðanmálsgrein
57 (bls. 26) minnist Benedikt á „alkunn“ ummæli Sig- j
hvats Sturlusonar við Sturlu, son sinn, þegar hann lét
búið í Reykholti 1237. Væntanlega eru ekki allir jafn
vel lesnir í Sturlungu og Benedikt og hefði mátt skýra
málið betur fyrir hinum almenna lesanda. Ekki eru
það þó mikil lýti á merkri grein, sem eflaust kemur
miðaldasagnfræðingum að miklu gagni.
ÞINGMÁL í LJÓSI SÖGUNNAR
Tvær greinar í 23. árgangi eiga það sameiginlegt að
fjalla um frumvörp sem upphaflega komu frá þing-
mönnum Alþýðubandalagsins en voru afgreidd í
stjórnartíð Geirs Hallgrímssonar, 1974-1978. Annars
vegar eru það lög um kvikmyndasjóð en hins vegar
lög um fóstureyðingar.
Grein Bergsteins Sigurðssonar hefur skýrt markmið, ;
að kanna hvort stofnun Kvikmyndasjóðs íslands hafi
markað upphaf „íslenska kvikmyndavorsins." Merki-
legt er að frumvarp til laga um kvikmyndasjóð kom
upphaflega frá stjórnarandstöðuþingmanninum Ragn-
ari Arnalds. Hvort sem það var orsökin eða eitthvað
annað þá tók frumvarpið breytingum í meðförum Al-
þingis og styrkir Kvikmyndasjóðs voru í upphafi mun
minni hlutur í fjármögnun kvikmynda en til hafði ver-
ið ætlast. Hinir opinberu styrkir gátu numið allt að
15% af kostnaði við fyrstu myndirnar sem nutu
þeirra, en í frumvarpi Ragnars Arnalds var gert ráð fyrir að lán og ábyrgðir til
höfunda gætu numið allt að 80% af heildarkostnaði við kvikmyndir. Þá var
sjóðnum ekki reiknaður hlutur af skemmtanaskatti fyrr en 1984, þótt gert hefði
verið ráð fyrir því í upphaflegu tillögunni. Það má því taka undir það sem Berg-
steinn hefur eftir Reyni Oddssyni, að alþingismenn hafi líklega vantað „trúna á
kvikmyndagerðarmenn" á þessum tíma (bls. 7).
Niðurstaða Bergsteins er býsna djörf, en hún er að stofnun Kvikmyndasjóðs-
ins hafi ekki markað tímamót þar sem „frumsýning Morðsögu sýndi að mark-
aðslegar forsendur voru fyrir hendi“ (bls. 11). Þetta er athyglisverð kenning, en
því miður kemur ekki fram hvort hagnaður hafi verið af Morðsögu eða hún
staðið undir sér. Þær upplýsingar hefðu þurft að fylgja, því annars höfum við
naumast forsendur til að meta fullyrðinguna. Hitt er athyglisvert, að rifja upp
hina miklu aðsókn sem íslenskar kvikmyndir fengu á þessum tíma, milli 70.-100.
þúsund manns fóru á Morðsögu, Land og syni og Óðal feðranna. Þessi aðsókn
hlýtur að vera til marks um mikla forvitni og áhuga almennings á íslenskum
kvikmyndum, þannig að vissulega var eftirspurn eftir íslenskum kvikmyndum
þegar loksins tók að vora í þeirri listgrein.
Fátt er betur til marks um stíl einstakra greina en upphafsorð og niðurlag.
Þannig eru upphafsorð í grein Bergsteins Sigurðssonar um íslenska kvikmynda-
vorið fremur íronísk, bent á að þegar fyrir tuttugu árum hafi verið „farið að
skírskota til loftslagsbreytinga til að lýsa því ástandi sem hafði skapast í ís-
lenskri kvikmyndagerð" (bls. 6). Á hinn bóginn slær Elfa Hrönn Pétursdóttir
þegar í upphafi póst-strúktúralískan varnagla í grein sinn um fóstureyðingar í
íslenskri löggjöf og bendir á að „markmiðið er ekki aðeins fræðilegt heldur
jafnframt pólitískt" þegar sagnfræðigrein er rituð með „femínískar kenningar
að leiðarljósi" (bls. 12). Póst-strúktúralískar kenningar hafa hingað til ekki náð
að móta íslenska sagnfræði að neinu marki, þannig að það er jafnan forvitnilegt
að sjá fræðimenn kveða sér hljóðs undir þeim formerkjum. í rannsókn Elfu
virðist þessi nálgun upplögð, en hún gengur út frá hugmyndinni um „að umræð-
ur á Alþingi um fóstureyðingar hafi í raun snúist um annað og meira og að þær
endurspegli að miklu leyti andstæðar skoðanir á hlutverki og hegðun kynjanna"
(bls. 13).
Frumvarp til laga um fóstureyðingar var lagt fram af þáverandi heilbrigðisráð-
herra, Magnúsi Kjartanssyni. í því fólst að fóstureyðing yrði heimil á fyrstu
þremur mánuðum meðgöngu ef engar læknisfræðilegar ástæður mæltu gegn
því. Þetta frumvarp vakti miklar deilur og við stjórnarskipti 1974 var tveimur
ungum þingmönnum, Ellert B. Schram og Halldóri Ásgrímssyni, falið að breyta
frumvarpinu í þá átt að það nyti stuðnings þingmeirihluta. Niðurstaða Elfu er
að í breytingum þeirra hafi falist að rétturinn til fóstureyðingar var „tekinn frá
konum og færður heilbrigðisstéttum" (bls. 14). Elfa ber saman umræðu um
þessa löggjöf og eldri löggjöf frá 1935 þar sem fóstureyðingar voru leyfðar af
heilbrigðisástæðum. Ekki kemur á óvart að hugmyndir um að taka mætti fé-
lagslegar aðstæður með í reikninginn við mat á heilsufari móður hafi vakið and-
stöðu 1935 og tók Guðrún Lárusdóttir, þingmaður Sjálfstæðisflokksins, þá að
sér að „verja sakleysi ungra stúlkna í lengstu Iög“ (bls. 15). Meiri athygli vekur
að veturinn 1974-1975 héldu þrír þingmenn Sjálfstæðisflokksins því fram „að
þunguð kona væri ekki fær um að taka rökrétta ákvörðun“, þau Ragnhildur
Helgadóttir, Pálmi Jónsson og Sverrir Hermannsson. Magnús Kjartansson lagði
hins vegar ríka áherslu á að fá ákvörðunarvaldið fært til konunnar sjálfrar, „þá
ykist ekki aðeins frelsi hennar, heldur einnig ábyrgð" (bls. 18). Flokkssystur
hans, Svava Jakobsdóttir og Soffía Guðmundsdóttir, og Alþýðuflokksmaðurinn
Sighvatur Björgvinsson, eru einnig tekin sem dæmi um þingmenn sem lögðu
áherslu á valfrelsi óléttra kvenna. Telur Elfa að Svava hafi afbyggt „þann grunn
sem röksemdafærsla andstæðinga hennar stóð á“ og er því við hæfi að hafa
mynd af Svövu heitinni á sömu blaðsíðu (bls. 18). Þessi umræða hlýtur að vekja
áhuga síðari kynslóða, enda búum við ennþá við lögin frá 1975.
Niðurstaða Elfu vekur athygli, henni finnst ekki „mikill munur á hugmyndum
um hlutverk kvenna á fjórða áratugnum og þeim áttunda“ (bls. 18). Hún telur
að umræða um réttmæti fóstureyðinga hafi verið lítil og „engar deilur um það“
að fóstureyðingar væru rangar. Ekki finnst mér þau dæmi sem hún tekur þó úti-
loka að skoðanir um það kunni að hafa verið skiptar, en vissulega má taka und-
ir með henni að fylgismenn frjálsra fóstureyðinga hafi trúlega „sneitt fram hjá
þessum spurningum“ (bls. 19). Fróðlegt verður að sjá hvort Elfa muni halda
áfram að skrifa póst-strúktúralíska sagnfræði en upphafið lofar góðu.
MSÖGN UM 23
ÁRGANG SAGNA sagnir 24 árgangur 04 99