Sagnir - 01.06.2004, Qupperneq 102

Umsögn um
23. árgang Sagna
FRÁ NEYTANDA TIL NETSINS
Hilma Gunnarsdóttir á grein sem nefnist „Laxness - fyrsti
neytandinn" og fjallar um hugmyndir skáldsins „um úrbætur
á siðum og menningu Islendinga" (bls. 72). Telur hún að
Halldór hafi sett „í greinum sínum fram ákveðin neytenda-
sjónarmið sem voru mjög nýstárleg“ og heldur því fram að
svipuð sjónarmið sjáist enn í dagblöðum, þótt hún nefni raun-
ar ekki dæmi um það (bls. 73). Hilma kastar því einnig fram
að Halldór „hafi verið sér á báti í flestum málum er vörðuðu
íslensku þjóðina“ (bls. 73) án þess að færa mikil rök fyrir því.
Þrátt fyrir að sumt virðist ofsagt í grein Hilmu er þar þó á
ferð athyglisvert rannsóknarefni sem hún getur eflaust gert
sér meiri mat úr í framhaldinu. Hún kannast við kenningar
Pierre Bourdieus (bls. 77) en nefnir ekki Norbert Elias, þótt
rannsóknir hans á samspili borðsiða og vaxandi ríkisvalds
hefðu átt að geta nýst henni í frekari greiningu.
Hilma finnur „ákveðna samsvörun" á milli skrifa Halldórs
Laxness og ritgerð séra Þórarins Böðvarssonar um hreinlæti
frá 1867. Munurinn blasir þó ekki síður við. Halldór taldi það
menningarskort „að nokkur fjölskylda í landinu hafi lélegri
híbýlakost en þriggja herbergja íbúð og eldhús ásamt raflýs-
ingu“ sem er gríðarlega róttæk krafa í ljósi samtíma hans og
jafnvel enn. Halldór ætlaðist til að ríkið tæki þátt í að útrýma
fátækt á íslandi, en Þórarinn benti á að það væri „kostnaðr,
sem engann gæti gjört félausann, að eiga salerni af timbri eða
torfi á afviknum stað fyrir heimils-fólk að fara erinda sinna.“
Þrátt fyrir að um mjög ólíkar kröfur sé að ræða kemst Hilma
að þeirri niðurstöðu að textar Halldórs og Þórarins „gætu
þess vegna verið ritaðir á sama tíma“ (bls. 75). Þar finnst mér
hún vanmeta byltingarsinnaða samfélagssýn Halldórs. Á hinn
bóginn er athyglisvert að lesa um viðleitni Halldórs til að
sýna í verki þá mannasiði sem hann predikaði öðrum (bls.
76).
Ef Halldór Laxness var fyrsti neytandinn, þá er ljóst að
fleiri hafa bæst í hópinn þegar kreditkortaviðskipti hófust á
íslandi. Hafliði Hafliðason rekur sögu þeirra og „þróun í átt
að samfélagi án peninga“ (bls. 71). Grein hans einkennist af
framfaratrú, kostir kreditkortaviðskipta eru tíundaðir en ekki
er lagt mat á rök sem komu gegn þeim, t.d. þau að kortin
myndu hækka verðlag (bls. 69). Hann leggur áherslu á að
kreditkortin hafi gert það „auðveldara að nálgast lánsfé sem
auðveldaði íslenskum almenningi að eignast ýmsa hluti“ (bls.
70) en staldrar síður við skuggahliðar þess að fólk gat nú
„eytt strax og borgað síðar“ (bls. 71). Þetta er merkilegt í ljósi
þess að hann virðist meðvitaður um þau vandræði sem fólk
gat lent í þegar það réðst í afborganaviðskipti á 7. áratugnum
(bls. 69) og ætti hið sama að eiga við um kreditkort. Upphafs-
saga kreditkortanna er rakin í knöppu máli og að sumu leyti
villandi, t.d. er haft eftir Ástþóri Magnússyni að Kreditkort
hf. hafi náð samningum við Eurocard 1980 og þá „fóru bank-
arnir að ranka við sér“ (bls. 67). Greinilegt er þó að kredit-
kortanotkun varð ekki almenn fyrr en bankarnir keyptu hlut í
fyrirtækinu og munu margir hafa fengið sitt fyrsta kreditkort í
gegnum Útvegsbanka eða Verslunarbanka.
Snorri Kristjánsson fjallar svo um miðlun íslenskrar sagn-
fræði á internetinu og er grein hans sú eina sem fjallar um
miðlun sagnfræði í þessum árgangi. Snorri er mjög gagnrýnin
á ýmis verkefni sem notið hafa opinberra styrkja og kemst
m.a. að þeirri niðurstöðu að þau markmið sem lágu að baki
Sagnanetinu hafi ekki náðst og að fræðilegi þátturinn hafi vikið „fyrir
peningasjónarmiðum, útliti og tæknilegum atriðum" (bls. 83). Þetta er
áfellisdómur og grein Snorra hlýtur að kalla á viðbrögð og aukna um-
ræðu um margmiðlun, tilgang hennar og hvernig tekist hafi til. Sjálfur
telur hann hugsanlegt að „innanhúspólitík stjórnenda stofnana og að
lítt hugsaðar skammtímastefnur stjórnvalda hafi áhrif á verkefni sem
þessi“ (bls. 84). Grein Snorra lýkur á hugvekju þar sem hann kvartar
yfir ómarkvissri stefnu og skorti á samráði í tengslum við birtingu á
sagnfræði á netinu. Vill hann „setja á laggirnar samstarfshóp fræði-
manna, fólks úr tölvugeiranum, fulltrúa stofnana og stjórnvalda, til að
móta stefnuna á öllum þremur sviðunum, því fræðilega, fjárhagslega
og því tæknilega" (bls. 84).
HIN ÞVERFAGLEGA NÁLGUN
Jósef Gunnar Sigþórsson bókmenntafræðingur og sagnfræðinemi rit-
ar um „menningartilraunir" í bókmenntum og leiklist á sjöunda og átt-
unda áratug 20. aldar. Grein hans er á sviði bókmenntasögu fremur en
sagnfræði, en hann bendir samt á að nýjar bókmenntastefnur hafi
komið „upp á yfirborðið í aukinni borgarmenningu eftirstríðanna og
tókust á við og gagnrýndu stöðu einstaklingsins í steinsteyptu og
tæknivæddu borgarsamfélagi samtíðarinnar" (bls. 54). Ekki hættir
Jósef sér þó langt í slikum hugleiðingum, enda kannski ekki tilefni til.
Jósef tengir hnignun nýraunsæisstefnu við „minnkandi áhrif vinstri-
manna og hægrisveiflu á stjórnmálasviðinu“ (bls. 53) en nefnir svo Pét-
ur Gunnarsson og Einar Már Guðmundsson sem dæmi um rithöfunda
með nýjar áherslur. Þeir eiga þó naumast heima í þessu pólitíska sam-
hengi.
Ingibjörg Björnsdóttir ritar um upphaf nútímadans á íslandi. Hún
reynir einnig að setja þá sögu í þjóðfélagslegt samhengi og tekst það
býsna vel. Niðurstaða hennar er sú að nútímalistdans hafi orðið „til
sem uppreisn gegn hinum sígilda listdansi sem ekki þótti lengur þjóna
nútímaþörfum og viðhorfum í breyttum heimi. Islendingar misstu af
þessu sígilda skeiði og skildu þar af leiðandi ekki uppreisnina en lögðu
sig fram við að öðlast örlitla hlutdeild í sígildu hefðinni. Þegar hinn
hefðbundni listdans nam loksins land hér kom hann í fylgd nútíma-
dansins" (bls. 63). Efnið er nýstárlegt og hlýtur að vekja forvitni
Hildur Jónsdóttir ritar um hópflug ftala til íslands árið 1933. Að mati
hennar er þar um „að ræða merkan viðburð í sögu okkar íslendinga,
viðburð sem gerði mönnum ljóst að landið var tilvalið sem áfangastað-
ur á leið milli tveggja heimsálfa“ (bls. 39). Móttökur Balbos voru þó
misjafnar. Að skipun yfirvalda voru allir fánar í Reykjavík dregnir að
hún til að fagna Balbo og hópfluginu (bls. 34). Kommúnistar dreifðu
hins vegar flugmiða með þessurn boðskap: „fslenzkur verkalýður mót-
mælir pyntingum, manndrápum og launmorðum valdhafanna á Ítalíu“
(bls. 38). Alþýðublaðið benti á að Balbo sæti „á rétti ítalskrar alþýðu
og kúgar hana, kúgar skoðanir hennar, sviftir hana ritfrelsi, málfrelsi
og athafnafrelsi“ (bls. 39). Aðdáun Morgunblaðsins á Balbo kemur
hins vegar greinilega fram, en þar var talað um „svívirðingar þær sem
kommúnistar birtu um hann [Balbo] og leiðangur hans“ og sagt að
Balbo hafi brosað að því að „á íslandi skyldu flokksmenn Rússastjórn-
ar vera æstari og öfgafyllri en sjálfir Rússar“ (bls. 39). Víglínurnar
voru skýrar á íslandi á þessum tíma. Lögreglan gerði svo blað ungra
kommúnista upptækt vegna þess að þar væri skrifað „óvirðulega" um
erlendan ráðamann (bls. 38). Myndefni með greininni er skemmtilegt
og dregur að mörgu leyti fram tíðarandann, t.d. myndin af Ásgeir Ás-
geirssyni forsætisráðherra og Jóni Þorlákssyni borgarstjóra pípuhatta-
klæddum að bíða komu Balbos (bls. 35). Nýtir Hildur sér munnlegar
heimildir, m.a. til að rifja upp dansleiki sem haldnir voru á Borginni til
heiðurs ítölunum (bls. 37).
margra.
1 00 SAGNIR 24 ÁRGANGUÞ 04 UMSÖGN UM
2 3
ÁRGANG SAGNA