Hermes - 01.12.1988, Blaðsíða 7

5
Elías Snæland Jónsson
„Samvinnuskólinn
er félagsmálaskóli"
Jónas Jónsson frá Hriflu og stofnun Samvinnuskólans
„í samvinnumálum er okkur íslendingum líkt farið og manni þeim,
sem eigi vissi að hann kunni „prósa“ eða óbundið mál, þótt hann hefði
mælt það alla ævi. Við og forfeður okkar lifum og höfum lifað í sam-
vinnu í ótal aldir, en látumst þó varla vita hvað samvinna er; þykir
jafnvel nafnið sjálft næsta ókunnuglegt. En samvinna er allstaðar þar
sem tveir eða fleiri sameina krafta sína til að leysa verk af hendi sem
einum er ofvaxið. Heimilið, sóknin, hreppurinn, sýslan, landið, bank-
arnir, verslanirnar og hin margháttuðu félög sem til eru, má nefna
sem dæmi um samvinnuna nú á dögum. Og samvinnumenntunin er í
því fólgin að gera menn hæfari til að vinna saman heldur en þeir eru
að náttúrufari. Þeir menn, sem svo eru menntir, verða sterkari og sig-
ursælli í lífínu en þeir voru annars; þeir lifa fyllra lífí en ef þeir væru
sundraðir eða ynnu saman á líkan hátt og lítilsigldir aumingjar gera
nú“.
annig hóf Jónas Jónsson frá Hriflu
fyrstu greinina sem hann skrifaði í
málgagn samvinnumanna, sem þá
hét Tímarit kaupfélaga og samvinnufé-
laga. Það var árið 1914. „Samvinnu-
menntun" er nafn hennar. Þar gerði
hann ítarlega grein fyrir hugmyndum
sínum um „foringjaskóla“ fyrir sam-
vinnuhreyfinguna og „alþýðuskóla" fyrir
unga fólkið í byggð og bæ. Þegar tímar
liðu gerði hann þetta hvoru tveggja að
veruleika: fyrst Samvinnuskólann en
síðar, er hann varð ráðherra mennta-
mála, héraðsskólana víða um land.
Jónas frá Hriflu var fremri öllum sam-
tíðarmönnum sínunt sem hugmynda-
smiður og andlegur aflgjafi samvinnu-
stefnunnar á íslandi. Mest munaði um
framlag hans einmitt á þeim vegamót-
um, þegar félagsskapur samvinnumanna
tók eina afdrifaríkustu stökkbreytingu á
vaxtarskeiði sínu. Það var á árunum um
og eftir fvrra stríð. Þá urðu vanmáttug
félög, sem störfuðu meira og minna út af
fyrir sig í dreifðum byggðum landsins, að
öflugustu félagshreyfingu landsins.
Fyrirmyndin frá Rochdale
íslensk samvinnuhreyfing á rætur að
rekja til frumherjanna í Þingeyjarsýslu á
Elías Snæland /ónsson.
Útskr. 1962.
Hefur starfað mikið að félagsmálum.
Blaðamaður og ritstjóri og er nú
aðstoðarritstjóri DV.
síðari hluta nítjándu aldarinnar. Framlag
Þingeyinga til andlegrar og efnalegrar
viðreisnar á því erfiða tímabili í sögu
þjóðarinnar er liið merkasta.
Þrátt fyrir mikilhæfa forystumenn
voru bvrjunarskrefin erfið. Aföllin
mörg. En viljinn til sjálfsbjargar og trúin
á að leið samvinnunnar myndi skila ár-
angri stóðust allar raunir. Kaupfélag
Þingeyinga, sem var stofnað árið 1882,
hélt velli og varð öðrum til eftirbreytni.
Það var hins vegar fyrst á þessari öld
að kaupfélögin fóru að innleiða það form
samvinnureksturs sem reyndist ein
helsta forsenda öflugs verslunarstarfs:
fyrirmvndina frá Rochdale.
Þótt rekja megi rætur hugsjónar sam-
vinnustefnunnar langt aftur í aldir,
stendur samvinnuhreyfingin sem félags-
skapur um hagkvæma verslun öðtu
fremur á þeim grunni sem vefararnir í
Rochdale á Englandi reistu um miðja
síðustu öld. Rochdale er skammt frá
Manchester, sem á þessum tíma iðnbylt-
ingarinnar var höfuðból bómull-
ariðjunnar. Kjörum var ákaflega
misskipt: ríkidæmi hinna nýríku iðju-
hölda við hlið almennrar fátæktar þeirra
sem unnu í iðjuverunum.
Vefararnir í Rochdale voru í hópi
hinna fátæku. Þeir hófu sér til varnar í
fátækt sinni samvinnu um verslun með
brýnustu nauðsynjar. Sú viðleitni bar
smám saman tilætlaðan árangur. 1 skóla
reynslunnar mótuðu þeir ákveðnar regl-
ur um reksturinn sem urðu öðrum til
fyrirmyndar - bæði í Bretlandi, þar sem
hreyfing samvinnumanna etldist með
hverjum áratugnum, og síðar víða um
heim.
Eitt af því sem vefararnir í Rochdale
lögðu áherslu á strax í upphafi var mikil-
vægi fræðslustarfs. Þeir lögðu því nokk-
uð af því fé sem telagsmenn sp.öruðu ár-
lega í einskonar menningarsjóð til að
kaupa blöð og bækur um félagsmál.
Fyrstur til að innleiða Rochdale-regl-
urnar hér á landi var Hallgrímur Krist-
insson. Það var árið 1906. Hann var þá
forstöðumaður Kaupfélags Eyfirðinga
og breytti því úr pöntunarfélagi í kaup-
félag með hinu nýja sniði. Þar með hófst
nýr kafli í sögu íslenskra samvinnufé-
laga. Hallgrímur varð síðar fyrsti for-
stjóri Sambands íslenskra samvinnufé-