Læknablaðið - 15.05.2000, Blaðsíða 67

UMRÆÐA & FRÉTTIR / TÆPITUNGULAUST
Árni Björnsson
skrifar
tæpitungulaust
Hlutverk landlæknisembættisins
Tilefni þessara hugleiðinga, sem hér fara á eftir,
eru þijú plögg sem bárust í hendur höfundi um síð-
ustu mánaðamót, en þau eru Dagur frá 4. apríl með
yfirlitsgrein um erindi landlæknis á ráðstefnu þar sem
rætt var um heilsufar á næstu öld, grein úr tímaritinu
The Scientist frá 3. apríl síðastliðnum en þar er rætt
um svokallað Asilomar-ferli og loks dreifibréf sem
þrír geðlæknar hafa sent 10 þúsund manna úrtaki
landsmanna til rannsókna á kvíða.
Sú saga er sögð að eitt sinn hafi Jónas Jónsson frá
Hriflu ásamt göngufélaga mætt Vilmundi Jónssyni
landlækni. Þeir tóku virðulega ofan, að þeirra tíma
sið, og héldu svo hvorir sína leið en sem þeir voru úr
kallfæri sagði Jónas við göngufélagann, „öhö! nú
mættum við mínum mestu mistökum'1. Vilmundur
var skipaður landlæknir árið 1931 af Jónasi, sem þá
var dómsmálaráðherra, en fór líka með heilbrigðis-
mál. Talið var að hann hafi haft í hyggju að stjórna
heilbrigðismálum landsins gegnum landlækni. Vil-
mundur reyndist lítt leiðitamur, hvorki stjórnmála-
mönnum né læknum, og mótaði þá stefnu að land-
læknisembættið skyldi vera sjálfstætt, óháð stjórn-
völdum og læknum en gæta hagsmuna sjúklinga.
Þetta hlutverk hefur ekki breyst þó umhverfið sé
annað.
En snúum okkur að plöggunum. í fréttaskýringar-
þætti í Degi var ræða landlæknis á ráðstefnu um heil-
brigðisstefnu og lækningar endursögð (vonandi rétt).
Þar ræddi hann um heilsu og heilbrigðisþjónustu nú
og á nýrri öld. Hann taldi réttilega, að gott heilsufar
nú væri ekki nema að 10 hundraðshlutum læknis-
fræðinni að þakka. Hina 90 hundraðshlutana mætti
rekja til bættra lífskjara og lifnaðarhátta. Síðan fór
hann vítt yfir sviðið, ræddi hættu á nýjum sjúkdóm-
um, minnist á nýja tækni í skurðlækningum og erfða-
vísindum og hvatti til varúðar um væntingar um út-
rýmingu sjúkdóma með slíkri tækni nema hugsanlega
í lítt fyrirsjáanlegri framtíð. Að hætti embættislækna
lagði hann áherslu á forvarnir en varaði við vaxandi
gengi skottulækninga, sem hann af kurteisi embættis-
mannsins kallar hjálækningar. (Vilmundur þekkti
ekki það orð.) í lokin benti hann mönnum á að forð-
ast að sýra lífið með þráhyggju um heilsuna. Þarflegt
og fróðlegt erindi, sem þó fjallaði eingöngu um stöðu
heilbrigðismála á Vesturlöndum en samkvæmt kenn-
ingunni um 10 hundraðshlutana ætti að vera hægt að
leysa 90 hundraðshluta af heilbrigðisvandamálum
þeirra íbúa jarðarinnar, sem engan kost eiga á tækni-
lækningum, með því að færa lífskjör þeirra í átt að því
sem við nú búum við.
í greininni í The Scientist eftir George N. Dava-
telis, sem heitir The Asilomar Process: Is it valid? er
rætt um breytingar sem orðið hafa á viðhorfi almenn-
ings í Bandaríkjunum til vísinda á þeim 25 árum sem
liðin eru frá fyrstu Asilomar-ráðstefnunni. í þann tíð
bar almenningur svolítið óttablandna virðingu fyrir
vísindunum en á þessu tímabili hefur viðhorfið breyst
í tortryggni. Hvernig stendur á því? Höfundur telur
upp í fyrsta lagi hástemmd loforð vísindamanna sem
skapað hafa óeðlilegar væntingar um lausn á marg-
víslegum vandamálum, svo sem lækningu á krabba-
meini, ennfremur loforð um genalækningar, ódýra
orku, og svo framvegis, loforð sem ekki hefur tekist
að efna. I öðru lagi mistök vísindamanna sem birst
hafa í til dæmis thalidomide harmleiknum, kúarið-
unni, Challenger sprengingunni og loks dauða pilts-
ins Jesse Gelinger af völdum tilraunar til genalækn-
inga. Svo eru það fjölmiðlarnir sem hættir til að mis-
skilja og ýkja árangur og afleiðingar af vísindarann-
sóknum en þar eiga óprúttnir vísindamenn hlut að
máli í von um frægð og fjarhagslegan ábata.
En hvað er The Asilomar Process, eða Asilomar-
ferlið? Það er í stuttu máli samkoma vísindamanna,
sem hittust fyrst árið 1975 í Asilomar Conference
Grounds in Pacific Grove í Kaliforníu og aftur á
sama stað í mars á þessu ári. Á þessum samkomum
ræða vísindamennirnir um það hvort samræður milli
þeirra um vísindarannsóknir í nútíð og framtíð,
tengsl þeirra við hina ýmsu þætti þjóðfélagsins, svo og
hættur sem af þeim kunni að stafa séu þess virði að
þeim sé haldið áfram. Höfundur telur að þær eigi að
halda áfram en leggur til að almenningur og jafnvel
hagsmunaaðilar komi að umræðunni. Tilgangurinn
með því sé að skapa samræðugrundvöll milli vísinda-
mannanna og almennings til að auka skilning og
endurheimta glatað traust. Vandamálin framundan,
sem snerta alla, séu mörg og nefnir hann klónun
manna, líffæraflutning milli dýrategunda, erfða-
breytta fæðu, genalækningar, einkaleyfi og eignarrétt
á uppgötvunum og svo framvegis.
En hvert er álit Islendinga á vísindum og vísinda-
mönnum? Meðal almennings virðist það ekki vera
fjarri því sem var í Bandaríkjunum fyrir 15-20 árum,
það er að segja svolítið óttablandin lotning. Flestir
virðast lifa í þeirri trú að með vísindum megi leysa
flest vandamál, sérlega þau er varða sjúkdóma, og
hafa því verið reiðubúnir til að afhenda gögn og líf-
sýni, sín og ættingja sinna, lifandi og látinna, til að
hjálpa vísindamönnunum, til að bæta eigin heilsu og
um leið alls mannkyns.
Og þá er komið að þriðja plagginu sem er dreifi-
bréfið. Því fylgja 18 spurningar um kvíða. Dæmi:
Læknablaðið 2000/86 383