Læknablaðið - 15.05.2000, Blaðsíða 70

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐASAFN LÆKNA 122
Ascending
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
Netfang:
johannhj@rsp.is
Kristín Ólafsdóttir,
læknir, hefur ekki verið
í neinum vafa um það
hvort heitið væri rétt að
nota. I bók sinni,
Heilsufræði handa hús-
mæðrum, Reykjavík
1943, segir hún meðal
annars í kafla sem ber
heitið Meðferð ung-
barna:
„Ungbörn eiga að
nærast á brjóstamjólk.
Hún ein er eðlileg fæða
handa þeim.“
„Herbergi ungbarna
eiga að vera björt og
loftgóð.“
„Ungbörn eiga að
sofa ein í rúmi, eins og
áður er sagt.“
„Ungbörn á að þvo
og lauga daglega og
skipta á þeim föturn."
„Ungbörn þurfa
mikinn svefn og eiga að
fá að sofa, eins mikið
og þau geta.“
„Ungböm eiga að
vera á bijósti, ekki
skemur en þar til þau
eru sex mánaða, og ekki
lengur en níu mánuði."
Að auki nefnir hún
ófullburða börn, ný-
fædd börn, brjóstabörn
og pelabörn.
Hildur Harðardóttir, kvensjúkdómalæknir,
sendi tölvupóst og sagðist vera að leita að íslensku
samheiti á sýkingum sem berast til fósturs frá fæð-
ingarvegi móður. Sýkingarmátinn er á ensku nefndur
„ascending", og byggist sú nafngift á því að sýklarnir
eru taldir berast upp úr leggöngum eða leghálsi og
brjóta sér leið gegnum belgi til fósturs í legi.
Ensk-íslensk orðabók Arnar og Örlygs greinir frá
því að enska sögnin to ascend merki: I. rísa, stíga upp,
hœkka. 2. klífa, fara upp (e-ð), stíga upp eftir (e-u),
ganga á (fjall). íðorðasafn lækna birtir enska lýsingar-
orðið ascending, hœkkandi, rísandi, og það latneska
ascendens, hœkkandi, ris-. Ekkert af þessu hugnaðist
Hildi til að íslenska hið samsetta heiti ascending in-
fection. Hjá undirrituðum varð ekki nein stórkostleg
hugljómun og leitað er til lesenda um aðstoð. Fyrstu
tillögur eru þessar: uppgcngin sýking, uppkomin sýk-
ing, uppstigin sýking eða upprásarsýking.
Mesenchyma
Tvær fýrirspurnir hafa borist varðandi íslenskt heiti á
því fyrirbæri sem á ensku nefnist mesenchyme og á
latínu mesenchyma. í íðorðasafni lækna, LM-heftinu
frá 1988, er vefurinn nefndur fósturbandvefur, en í
Fósturfræðiheitunum frá 1995 var tekið upp heitið
bandvefskím. Önnur fyrirspurnin er vegna heitis á
sérkennilegu og sjaldgæfu æxli, sem á ensku nefnist
mesenchymal hamartoma, en hin vegna heitis á þeim
stofnfrumum blóðmyndunar sem á ensku nefnast
mesenchymal stem cells.
Örlitil fósturfræði
Fyrst eftir að fósturvísisdiskurinn, discus embryon-
icus, myndast er hann tvflaga. Lögin tvö eru fóstur-
vísisútlag, ectoderma embryonicum, sem myndar
meðal annars húðþekjuna, og fósturvísisinnlag, endo-
derma embryonicum, sem myndar meðal annars slím-
húðarþekju loftvega, meltingarvegar og þvagfæra.
Milli laganna tveggja birtist svo fósturvísismiðlagið,
mesoderma, en úr því verða síðar til btjósk, bein,
vöðvar, æðar, bandvefur og blóðmyndandi vefur.
Frumurnar í miðlaginu mynda mjög snemma fyrr-
nefndan, lausgerðan fósturbandvef, mesenchyma, sem
fengið hefur íslenska heitið bandvefskím. Læknis-
fræðiorðabækur lýsa mesenchyma þannig að um sé
að ræða frumstœðan fósturbandvef sem síðar þróist í
ýmsa stoðvefi. Vefurinn er gerður úr lítið þroskuðum
(frumstæðum) bandvefsfrumum, sem gjarnan eru
stjömulaga, og úr hlaupkenndu millifrumuefni og
bandvefstrefjum.
Örlítil orðfræði
Latneska heitið mesenchyma er reyndar grískt að
uppruna, myndað úr forskeytinu mes-, sem táknar
mið-, miðju- eða milli-, og samsetta nafnorðinu
enkyma, sem táknar seyði, áhelling eða innrennslis-
vökvi. Gríska forskeytið en- táknar (j inni í eða inn í
og chymos er vökvi. Segja má því að enkyma sé inn-
vökvi, vökvinn inni í vefnum.
Heitið hamartoma er einnig af grískum uppruna,
myndað úr nafnorðinu hamartia sem merkir villa,
mistök eða bilun, jafnvel líkamsgalli, og viðskeytinu
-oma, sem nú merkir cexli, en er sagt upphaflega hafa
verið notað um ýmsar sjúklegar fyrirferðir, bæði
bólgur og æxli. íðorðasafn lækna þýðir hamartia með
vaxtarvilla og hamartoma með íslenska heitinu
vaxtarvilluæxli.
Enska heitið stem cell hefur fengið hina ágætu ís-
lensku þýðingu stofnfruma. Tæpast er hægt að gera
betur. Ttl skilgreiningar á stem cell segir læknisfræði-
orðabók Stedmans: 1. sérhver forfruma; 2. fruma sem
getur af sér dótturfrumur sem þróast í aðrar frumu-
tegundir.
Tillögur
I bili er um fátt annað að ræða en bandvefskíms-
stofnfrumur sem heiti á mesenchymal stem cells og
bandvefskímsvaxtarvilluæxli sem heiti á mesenchy-
mal hamartoma. Heitin eru vissulega óþægilega löng,
en þeim má einnig skipta og tala þá um vaxtarvillu-
æxli bandvefskíms og stofnfrumur bandvefskíms.
eins og við á.
Ungbarn
A lúnum miða í sloppvasa fundust orðin ungbarn og
ungabarn. Viðmælandi einn hafði tjáð undirrituðum
þá skoðun sína að ungbarn væri rétta heitið þegar
vísað væri til barna á fyrsta ári. Orðið ungabarn væri
hins vegar rangt myndað. Undirritaður tók undir
þessa skoðun og hafði þá íðorðasafnið sér til halds og
trausts. Enska nafnorðið infant (á latínu infans) er
þar eingöngu þýtt sem ungbarn. Undrunin var hins
vegar mikil þegar í ljós kom að Islensk orðabók Máls
og menningar birtir bæði orðin og það á þann hátt að
þau virðast jafngild. Pá var brugðið á það ráð að
fletta upp í Samheitaorðabókinni - og viti menn! -
bæði orðin fundust þar og voru útskýrð á sama hátt:
óviti sbr. hvítvoðungur.
Hvítvoðungur reyndist svo eiga fjölda samheita:
barn, ómálga barn, blautabarn, blautbarn, brjóstmylk-
ingur, kjöltubarn, kornabarn, kornbarn, pelabarn,
reifabarn, reifastrangi, smábarn, ungabarn, ungbarn,
vöggubarn, vöggur.
386 Læknablaðið 2000/86