Læknablaðið - 15.04.2002, Blaðsíða 87

UMRÆÐA & FRÉTTIR / FARALDSFRÆÐI 17
Faraldsfræði í dag
Fylgni
Hugtakið fylgni (correlation) er mikið notað í far-
aldsfræðilegum rannsóknum. Hugtakið er í sjálfu sér
einfalt og gagnlegt en er stundum ofnotað og jafn-vel
misnotað.
Almennt er talað um fylgni þegar tvær eða fleiri
breytur fylgjast að, þannig að ef breyta A kemur fyrir
er líklegt að breyta B komi einnig fyrir. Til dæmis má
segja að fylgni sé milli svarts háralitar og brúns augn-
litar því almennt er líklegra eða algengara að brúnn
augnlitur komi fyrir hjá svarthærðum en til dæmis
blár eða grænn augnlitur. Þarna er í raun átt við
tengsl (association) en ekki endilega fylgni. Að tengsl
séu milli tveggja breyta vísar aðeins til þess að þær
komi fyrir saman oftar en svo að tilviljun ein geti ráð-
ið því. Slík tengsl segja ekkert um það hvers konar
samband er um að ræða. I tölfræðilegum skilningi er
fylgni skilgreind á talsvert nákvæmari hátt og vísar þá
til línulegs sambands milli tveggja samfelldra breyta
(continuous variables), það er að segja að breyting á
A hafi í för með sér ákveðna, línulega breytingu á B.
Samfelldar breytur eru þær sem byggjast á mælingum
á hlutfallskvarða (ratio scale). Dæmi um slíkar breyt-
ur eru til dæmis hæð, þyngd og blóðþrýstingur. Mæl-
ingar á hlutfallskvarða hafa þrjá grundvallareigin-
leika. í fyrsta lagi er miðað við skilgreindan núll-
punkt. í öðru lagi eru notaðar einingar sem koma
fyrir með jöfnu millibili (það er jafn mikill munur á 3
og 4 eins og á 1280 og 1281, það er ein eining). í
þriðja lagi eru hægt að skilgreina jöfn hlutföll á milli
mjög misstórra eininga (3/4 er sama stærð og 750/
1000). Með línulegu sambandi er átt við að skilgreind
breyting á stærð einnar breytu tengist skilgreindri (en
ekki endilega jafnstórri) breytingu á stærð annarrar
breytu. Til að lýsa styrk slíks sambands er notaður
fylgnistuðull (correlation coefficient) sem reiknaður
er út frá svokölluðu fylgnilíkani (correlation model).
Slíkur stuðull og þær tölfræðilegu aðferðir sem hon-
um tengjast byggjast algerlega á því að um samfelldar
breytur sé að ræða. Fylgnistuðull á því ekki við þegar
um annars konar breytur er að ræða, svo sem breytur
er byggjast á mælingum á kvörðum öðrum en hlut-
fallskvarða. Dæmi um slíkar breytur eru til dæmis
hára- og augnlitur, hjúskaparstaða, menntunarstig,
blóðflokkur, hvort ákveðinn sjúkdómur eða einkenni
er til staðar eða ekki, og svo framvegis.
Fylgnistuðull getur verið á bilinu -1 til 1. Gildið -1
sýnir að um fullkomna neikvæða fylgni er að ræða
(aukning á A hefur í för með sér línulega minnkun á
B), gildið 1 endurspeglar fullkomna jákvæða fylgni
(aukning á A hefur í för með sér línulega aukningu á
B) og gildið 0 sýnir að ekki er fylgni milli A og B.
Rétt er að taka fram að fylgnistuðull lýsir ekki
umfangi línulegrar breytingar á einni breytu með til-
liti til annarrar. Ef reiknaður er til dæmis fylgnistuð-
ull milli líkamsþyngdar og hæðar þá segir hann ekki
til um hve mikillar þyngdaraukningar má að meðal-
tali vænta fyrir skilgreinda aukningu á hæð. Til þess
eru notaðar aðrar aðferðir, til dæmis línuleg að-
hvarfsgreining.
En hvaða aðferðir má þá nota til að meta tengsl
breyta sem byggjast ekki á hlutfallskvarða og þar sem
fylgnistuðull á því ekki við? Til eru ýmsar aðferðir til
að meta slík tengsl og við val á heppilegustu nálgun-
inni er nauðsynlegt að hafa í huga kvarðann sem
breyturnar byggjast á og nákvæma skilgreiningu á
rannsóknarspurningunni sem liggur fyrir. Ef við vilj-
um vita hvort tveir rannsakendur túlka niðurstöður á
sama hátt þegar þær eru lagðar fyrir þá hvorn í sínu
lagi og þeir beðnir að gefa ákveðið skor, þá má reikna
samræmishlutfall á milli þeirra (kappa) og jafnvel
taka tillit til þess hve miklar líkur eru á að þeir gefi
sama skor af tilviljun einni saman (vegið kappa). Ef
kanna á hvort samhengi er milli tekna og þess að búa
í ákveðnum borgarhluta má hins vegar nota kí-
kvaðrat próf um sjálfstæði þessara tveggja breyta
(test of independence). Slíkt próf byggir á kí-kvaðrat
dreifingu og hentar því þegar um er að ræða breytur
sem fylgja þeirri dreifingu.
María
Heimisdóttir
mariah@decode.is
Læknablaðið 2002/88 355