Læknablaðið - 15.04.2005, Blaðsíða 30

FRÆÐIGREINAR / TAUGASÁLFRÆÐI
A)
♦
[| Rauöur
Q Grænn
♦
cn
1050
1000
950
900
850
800
/-j Litur markáreitis
^endurtekinn
a Staöa markáreitis
endurtekinn
engin
endur-
tekning
ein tvær
endur- endur-
tekning tekningar
b) a
[D Rauöur
■ Grænn
Mynd 1. Ýfingaráhrif í sjónleitarverkefnum. A sýnir verkefni þar sem þátttakendur eiga
að ftnna markáreiti sem hefur annan lit en hin tvö (rauður marktígull innan um grœna;
eða grœnn marktígull innan um rauða). Segja á til um livort skorið haft verið ofan eða
neðan aftíglinum. Hœgra megin í A má sjá hvernig svartími minnkar þegar litur markár-
eitisins er endurtekinn frá einni umferð tilþeirrar nœstu (hvítir Itringir), eða þegar mar-
káreitið er birt á sama stað og áður (svartir hringir; (7)). B sýnir verkefni þar sem ftnna
á markáreiti sem hefur annan Italla en önnttr áreiti af santa lit (markáreiti var birt í 50%
tilfella; í þessu tilfelli er markáreitið grœn lárétt lína). Hœgra megin má sjá hversu mikið
svartími lœkkar þegar markáreiti sem hefur sama halla hefur verið endurtekið 6 til 8
sinnum, samanborið við þegar sami halli hefur einungis verið endurtekinn 1 til 3 sinnum
(niðurstöður úr 3).
háð því hvað þeir hafa verið látnir lesa á undan.
Þátttakandi sem las lista með heitum á dýrateg-
undum er líklegur til að mynda orðið HESTUR
en þátttakandi sem las lista með heitum á líkams-
hlutum gæti svarað með orðinu HENDUR (1).
Samhengisáhrif af þessu tagi hafa oft verið kölluð
ýfmgaráhrif (priming). Þau eru talin til komin
vegna þess að svæði í heila sem fást við verkefni
sem ýfingaráhrifin tengjast eru virk að einhverju
leyti í einhvern tíma eftir að verkefni lýkur, og
þegar sama verkefni er endurtekið tekur úrvinnsl-
an skemmri tíma eða minni orku (2). Það má ef
til vill segja að svæðin hafi verið „ýfð upp“ og í
kjölfarið eigi töluverð virkni sér enn stað sem flýtir
vinnslu á svipuðum áreitum sem á eftir fylgja.
Annað dæmi er ef við leitum að ákveðnu mark-
áreiti á tölvuskjá (mynd 1A) þar sem markáreitið
er tígull sem er öðruvísi á litinn en hinir tveir
tíglarnir og verkefni okkar er að segja til um hvort
skorið hafi verið ofan eða að neðan af marktíglin-
um, erum við að jafnaði töluvert fljótari að finna
áreitið ef sama áreitið er endurtekið (það er ef
rautt markáreiti kemur á eftir rauðu markáreiti í
undangenginni umferð eru svartímar lægri en ef
grænt áreiti fylgir því rauða (2). Svipaðar niður-
stöður hafa fundist fyrir endurtekningu á halla
markáreitis (3) (sjá mynd 1B) sem og fyrir það
hvort áreiti eru birt á sama stað og áður eða ekki
(4)'. Jafnframt hefur það sýnt sig að þátttakendur
eru lengur að svara til um eiginleika áreita sem
þeir hafa þurft að leiða hjá sér rétt á undan; þeir
eru lengur að svara til um grænt markáreiti ef hin
tvö áreitin í undangenginni umferð voru græn (2,
5). Sumir hafa talað um að við búum yfir ómeð-
vituðu minniskerfi sem er ekki tengt meðvituðu
hugarstarfi á beinan hált heldur sé vinnsla þess
okkur sjálfum hulin (implicit memory (6)), og að
ýfingaráhrifin séu dæmi um verkan þess.
Rannsóknir þær sem hér er lýst hafa beinst að
því að athuga hvað gerist í taugakerfi þátttakenda
þegar ýfingaráhrif af þessu tagi byggjast upp.
Rannsóknirnar hafa fyrst og fremst beinst að því
að athuga ýfingaráhrif í sjónleitarverkefnum líkum
þeim sem var getið um hér að ofan. Lýst er rann-
sóknum á sjúklingum með gaumstol (hemispatial
neglect) og starfrænum segulómmyndunarrann-
sóknum (functional magnetic resonance imaging)
sem stundaðar hafa verið síðastliðin ár (7, 8).
Rannsóknirnar hafa jafnframt beinst að samspili
eftirtektar og ýfingaráhrifa. í greinum Maljkovic
og Nakayama (2, 4) þar sem verkefni svipað því
sem sýnt er á mynd 1A var notað, var talað um að
ýfingin væri tengd „útstökksáhrifum" (pop-out) í
sjónleitarverkefnum. Sjónrænt útstökk á sér stað
þegar þátttakendur í sjónleitarverkefnum sem eiga
að finna ákveðið markáreiti innan um önnur áreiti,
finna markáreitið fljótt óháð því hversu mörg áreiti
eru á skjánum (talað er um að það sé sem markár-
eitið „stökkvi fram“). Útstökksáhrif af þessu tagi
hafa að jafnaði verið tengd verkan eftirtektar eða
athygli (attention) (9,10). Talað er um að athyglin
dragist ósjálfrátt að þeim áreitum sem stökkva út.
Eftirtekt eða athygli hefur jafnan verið talin skipta
gríðarmiklu máli um sjónskynjun okkar og að það
hvað við skynjum hverju sinni sé að miklu leyti háð
því hverju við veitum athygli (11-13).
Að sama skapi má ef til vill leiða að því getum
að niðurstöðurnar (3) þar sem við fundum sterk
flýtingaráhrif á sjónleit þar sem ekki var um sjón-
rænt útstökk að ræða endurspegli að athyglin eigi
auðveldara með að binda saman frumþætti (eins
og lit og lögun) saman í heildstæða hluti þegar
þessir þættir eru endurtekið hluti af markáreitinu
(14), sem oft er talið nauðsynlegt til þess að finna
áreiti í verkefni þar sem enginn einn þáttur stekkur
1 Nýlegar niöurstöður útiloka að hægt sé að útskýra ýfingar-
áhrifin með tilliti til breytinga á svarhneigð frekar en breytinga
á skynnæmi (sjá Kristjánsson, Sigurðardóttir og Driver, í
vinnslu).
346 Læknablaðið 2005/91