Læknablaðið - 15.06.2008, Blaðsíða 18

IFRÆÐIGREINAR
RANNSÓKNIR
Inngangur
Tilgangur þessarar rannsóknar var að athuga
breytingar á þekkingu og viðhorfum unglinga
til kynlífs, kynsjúkdóma og getnaðarvarna frá
sumri 2001 til veturs 2005-2006 og eftir fræðslu
veturinn 2005-2006. Árið 1998 var stofnað félag
meðal læknanema við Læknadeild Háskóla
íslands til að sirtna forvarnastarfi varðandi
kynheilbrigði í framhaldsskólum á grundvelli
jafningjafræðslu. Hugmyndin kviknaði á sam-
norrænum ráðstefnum læknanema, en svipuð
forvarnafélög eru starfrækt á Norðurlöndunum
og víðar (1). Starfsemin hófst veturinn 2000-2001
og félagið nefnist nú Ástráður (2). Félagar í Ástráði
heimsækja flesta framhaldsskóla landsins til að
fræða unglinga um getnaðarvarnir, einkenni kyn-
sjúkdóma, varnir gegn þeim og annað sem við
kemur kynheilbrigði. Læknanemar fá kertnslu
um þessi málefni í byrjun haustannar 2. árs og
fara síðan í skólana, þar sem að jafnaði fást tvær
kertnslustundir til fræðslunnar.
Kynfræðsla í grunnskólum er mismikil og ekki
vel skilgreint irtnan hvaða kertnslugreina hún
skuli veitt. Kertnarar og skólahjúkrunarfræðingar
kunna að vera misvel í stakk búnir til að ræða
viðkvæm mál sem þessi. Rartnsóknir hafa bent til
þess að heppilegt geti verið að utanaðkomandi
aðili komi að kynfræðslu í skólum, til dæmis á
grundvelli jafningjafræðslu (3). Þetta á bæði við
um alnæmisfræðslu (4) og almertna kynfræðslu
(3).
í áfangamarkmiðum náttúrufræði og lífsleikni
við lok 10. bekkjar segir að nemandi eigi að „geta
tekið ábyrga afstöðu í kynferðismálum byggða
á þekkingu á líkamlegum kyneinkennum, gerð
og starfsemi kynfæra, mikilvægi getnaðarvama"
og eigi að „þekkja helstu kynsjúkdóma, orsakir,
einkertni, smitleiðir og mögulegar varnir, afleið-
ingar og lækningar" (5). Óvíst er þó hvernig þessi
markmið skila sér í haldgóðri þekkingu unglinga.
Margt bendir til að þekking íslenskra ungmenna
á getnaðarvörnum sé mirtni en jafnaldra þeirra
á Norðurlöndunum (6). Fóstureyðingar og fæð-
ingar í aldurshópnum 15-19 ára hafa til skamms
tíma verið töluvert algengar á íslandi miðað við
Norðurlöndin (7), en hlutfallslega hefur þó dregið
úr þeim atburðum meðal unglinga síðari árin (8).
Ekki er vitað hvort þessar þunganir voru allar
ótímabærar, en 70-80% íslenskra ungmenna töldu
sig ekki tilbúin í foreldrahlutverkið samkvæmt
nýlegri rannsókn (6).
Kynfræðsla verður að fara fram víðar en í
skólum og þá ekki síst frá foreldrum til bama.
Foreldrar ræða þó fremur við böm sín um tíða-
hring kvenna og barneignir en kynsjúkdóma og
getnaðarvarnir (9). Sumir telja skírlífi einu leiðina
til að forðast kynsjúkdóma og ótímabærar þung-
anir ungmenna og að kynfræðsla stuðli að fyrra
upphafi kynlífs en ella (10). Ekki eru samt tengsl
milli fræðslu um kynlíf og aukinnar kynlífsiðkun-
ar ungmenna (11, 12). Aðgengi að kynlífstengdu
efni hefur hins vegar aukist mikið á vefnum og í
öðrum fjölmiðlum og nýleg könnun benti til að
langflestir unglingar á Islandi hafi séð klámefni
í sjónvarpi, klámblöðum, á neti og á myndbandi
eða DVD (13).
Á íslandi er notkun hormónagetnaðarvarna
algeng hjá ungum stúlkum (6). Bæði kynin virðast
jafnlíkleg til að nota getnaðarvarnir að staðaldri en
viðhorf stúlknanna er í heild jákvæðara. íslensk
ungmenni virðast þó ekki byrja að nota getn-
aðarvarnir fyrr en eftir fyrstu kynmök. Unglingar
sem ræða getnaðarvamir við foreldra sína virðast
jákvæðari gagnvart getnaðarvörnum og stúlkur
eru líklegri til að geta rætt þessi mál við foreldra
en piltar (6). Þrátt fyrir jákvæð viðhorf er þekking
og notkun íslenskra unglinga á getnaðarvörnum
minni en æskilegt væri (14).
Neyðargetnaðarvöm kom á markað 1998 og
tvöfaldaðist sala hennar á árabilinu 2001-2006
(Ellert Á. Magnússon, Lyfjastofnun, persónu-
legar upplýsingar), einkum eftir að aðgengið var
auðveldað árið 2000. Meiri notkun kann að vera
vísbending um aukna vitund ungmenna á þessu
úrræði, en breyting á aðgengi og ný lyfjaform
gætu líka hafa skipt máli (15).
Forvamastarf læknanema varð til þess að tveir
höfunda (RFI, JÞE) stóðu sumarið 2001 að könnun
á þekkingu og viðhorfi til kynfræðslu, kynsjúk-
dóma og getnaðarvarna meðal 201 sextán ára ung-
lings í Reykjavík og á Akureyri. Niðurstöðurnar
bentu til að þekkingu um kynlífstengd mál væri
ábótavant. Tímabært þótti fimm ámm síðar að afla
sambærilegra upplýsinga til að fá samanburð við
fyrri könnun, og leggja mat á hvort fræðslan bæri
árangur.
Efniviður og aðferðir
Þverskurðarrannsókn var gerð á tímabilinu
október 2005 til apríl 2006 með spumingalist-
um sem lagðir voru fyrir 417 ungmenni í
tveimur framhaldsskólum á Akureyri og sex á
Reykjavíkursvæðinu að fengu leyfi skólastjórn-
enda. Einungis voru teknir með unglingar sem
fæddir voru árið 1989. Nemendur fengu 15-20
mínútur til að svara spurningalista sem var sam-
bærilegur þeim sem notaður var 2001 (Jón Þorkell
Einarsson og Ragnar Freyr Ingvarsson, óbirt efni,
unnið úr eldri spurningalista Jóns Þorvarðarsonar,
BA-ritgerð, Kennaraháskóla íslands 1978). I fyrri
rannsókn voru þátttakendur allir 16 ára unglingar
454 LÆKNAblaðið 2008/94