Læknablaðið - 15.11.2008, Qupperneq 25

Spænska veikin á íslandi 1918.
Lærdómur í læknisfræði og sögu
Ágrip
Magnús
Gottfreðsson
smitsjúkdómalæknir
Lykilorð: Spænska veikin,
inflúensa, faraldsfræði,
dánartíðni, sóttvarnir.
Heimsfaraldrar inflúensu ganga yfir einu sinni til
þrisvar á öld. Spænska veikin árið 1918 er dæmi
um heimsfaraldur þar sem nýtt afbrigði inflú-
ensuveirurtnar olli dauða 21-50 milljóna manna
um heim allan á skömmum tíma. Hér á landi
greina samtímaheimildir frá því hvernig veikin
barst til Reykjavíkur með skipverjum á Botníu og
Willemoes þann 19. október 1918. Útbreiðsla veik-
innar var hröð og náði hámarki þremur vikum
síðar. Hún lagðist þungt á íbúa margra þéttbýlis-
kjama suðvesturhornsins, Suðurlands og hluta
Vestfjarða. Áður en sex vikur voru liðnar höfðu
tæplega 500 manns látist af völdum spænsku
veikinnar, þar af ríflega helmingurinn í Reykjavík.
Þar veiktust að minnsta kosti 63% íbúa og dán-
arhlutfall þeirra sem veiktust var nálægt 2,6%.
Dánarhlutfall hérlendis var hæst meðal ungra
barna, fólks á aldrinum 20-40 ára og aldraðra.
Einnig urðu barnshafandi konur illa úh (37% dán-
arhlutfall). Tilraunir til að hefta útbreiðslu veik-
innar til Norðurlands og Austurlands báru góðan
árangur. Með því að auðkenna þá sem létust af
völdum faraldursins hefur nýlega verið sýnt fram
á að erfðaþæthr skiptu að líkindum litlu máli hvað
varðar dánartíðni. Þessar upplýsingar geta nýst
við undirbúning viðbragðsáætlana gegn nýjum
heimsfaraldri inflúensu.
Landspítala og
læknadeild Háskóla
íslands
Bréfaskipti: Magnús
Gottfreðsson,
smitsjúkdómadeild
Landspítala Fossvogi,
108 Reykjavík
Sími: (354)-543-
1000/(354)-543-1118
Bréfsími: (354)-543-6568
magnusgo@landspitali. is
Inngangur
Heimsfaraldrar inflúensu hafa geisað tvisvar hl
þrisvar á hverri öld að því er talið er, allt frá 16. öld.
Því er talið að nýr heimsfaraldur sé óumflýjanleg-
ur (1). Á 20. öld komu fram þrír nýir stofnar af
inflúensuveiru af A flokki, „spænska veikin" árið
1918 sem orsakaðist af HlNl veiru, „Asíuflensan
svokallaða árið 1957 sem var vegna inflúensu af
H2N2 gerð og „Hong Kong" inflúensan árið 1968,
vegna H3N2 veiru. Af þessum heimsfaröldrum
var faraldurinn árið 1918 langskæðastur, en talið
er að hann hafi lagt 21-50 milljónir manna að velli
um heim allan (2). Raunar hefur því verið haldið
fram að spænska veikin sé mannskæðasti faraldur
allra tíma (3). Talið er að fleiri hafi látist úr veikinni
á 24 vikna tímabili árið 1918, en af völdum HIV/
alnæmis á heilum aldarfjórðungi seint á 20. öld. Á
14. öld dó fjórðungur Evrópubúa úr svarta dauða,
en fómarlömbin eru samt talin hafa verið færri en
í spænsku veikinni (3). Nýlegar rannsóknir benda
til að veirustofninn frá 1918 hafi borist frá fuglum
í menn þar sem hann aðlagaðist með stökkbreyt-
ingum (4,5). Af þessum sökum er náið fylgst með
þróun inflúensustofna. Á undanförnum ámm
hafa nýir stofnar fuglaflensu, einkum H5N1, náð
útbreiðslu í hænsnfuglum í SA-Asíu og breiðst
þaðan með farfuglum, meðal annars til Afríku
og Evrópu. Enda þótt smit með H5N1 sé enn
fágætt í mönnum veldur veiran yfirleitt skæðum
veikindum með háu dánarhlutfalli (6), þótt væg-
ari einkennum hafi einnig verið lýst (7). Þar eð
menn telja að ákveðin samsvörun sé milli HlNl
veirunnar frá 1918 og fuglaveira af H5N1 stofni
hafa stjórnvöld víða um heim hafið undirbún-
ing viðbragðsáætlana gegn væntanlegum nýjum
heimsfaraldri.
Margt er enn á huldu um meingerð inflúensu-
sýkinga. í faraldsfræði er hugtakið smitstuðull
sýkingar (transmissibility eða basic reproduction
number, einnig nefnt reproduction rate) notað til
að lýsa meðalfjölda þeirra sem smitast frá næsta
smitbera (secunder tilfelli), ef ekkert hjarðónæmi
er til staðar og ef ekki er gripið hl sóttvarna.
Stuðullinn er oft táknaður með bókstafnum R,
eða R0. Að óreyndu hefði mátt telja að veiran
frá 1918 hefði mun hærri R0 en aðrir stofnar
inflúensuveira. Raunin er önnur. Sýnt hefur verið
fram á að í Bandaríkjunum var R0 veirunnar
2-3 (hver smitberi smitaði að meðaltali 2-3 ein-
staklinga í kringum sig), sem er áþekkt og í öðrum
inflúensufaröldrum og er því ekki skýringin á
hinni háu dánartíðni (8). Þeirri hugmynd hefur
verið varpað fram að mismunandi alvara veik-
inda kunni að eiga sér erfðafræðilegar skýringar
(9). Ein af stærstu óráðnu gátum spænsku veik-
innar er hið háa dánarhlutfall meðal ungs fólks
á aldrinum 20-40 ára, en það greinir veikina frá
öðrum inflúensufaröldrum. Spænska veikin lýsti
sér oft sem alvarleg lungnabólga með blæðingum
hjá áður hraustu fólki. Nokkuð er umdeilt hversu
mikla hlutdeild veiran sjálf átti í lungnabólgunni.
Settar hafa verið fram kenningar um að í meiri-
hluta banvænna tilvika hafi verið um lungnabólgu
af völdum baktería að ræða (10). Þegar þess er
gætt hversu miklum usla spænska veikin olli í
íslensku samfélagi vekur það nokkra furðu hversu
lítið hefur í raun verið ritað um efnið hérlendis.
LÆKNAblaðið 2008/94 737