Læknablaðið - 15.11.2008, Qupperneq 31

F R
ÆÐIGREINAR
Y F I R L I T
meðferð við geðrænum kvillum. Þessi meðferð við
spænsku veikinni varð umdeild og rædd á fundi í
Læknafélagi Reykjavíkur þar sem eftirfarandi til-
laga var samþykkt:
Jafnframt því að Læknafélag Reykjavíkur viðurkennir, að Þórður
læknir Sveinsson hafi lagt á sig mikið starf og unnið af ósérplægni í
inflúensusótt þeirri, er geisað hefir hér í bæ, lýsir það yfir þeirri skoð-
un, að það sé misráðið, og geti verið skaðlegt, að birta í blöðum og
halda að almenningi lækningaraðferð, sem er að mestu leyti óreynd,
og þar af leiðandi engin sönnun er fengin fyrir, að geti komið að
notum, enda verða læknar að krefjast þess, þegar um nýjar lækning-
araðferðir er að ræða, að þær séu rökstuddar, og komi ekki í bága við
vísindalega reynslu (34).
Þegar veikin fór að breiðast út frá Reykjavík
til nærliggjandi byggða voru fimm læknanemar
löggiltir sem læknar og sendir út á landsbyggðina
til starfa (33). Einn þeirra var Páll V.G. Kolka og
kom Keflavíkurlæknishérað í hans hlut. Eins og
áður segir kom veikin þar hart niður á íbúum, að
minnsta kosti 33 íbúar létust á örfáum dögum og
læknisstörfin urðu honum því mikil eldskím:
Mér leið illa, bæði andlega og líkamlega, þar sem ég lá andvaka í
skammdegismyrkrinu og rifjaði upp atburði síðustu daga. Eg þóttist
sjá fram á það, að hjálp mín yrði yfirleitt að engum notum, því að ég
kæmi alls staðar of seint, rétt aðeins í tæka tíð til að sjá fólkið deyja
[...] Ég varð svo örvinglaður, að ég formælti þeim degi, sem ég hafði
ákveðið að lesa læknisfræði, ásetti mér að síma landlækni um leið og
síminn yrði opnaður, segja honum, að hann yrði að senda annan mann
í minn stað suður ... (33).
Páll sá sig þó um hönd og hélt starfinu áfram um
fimm vikna skeið. í endurminningum sínum, sem
skrifaðar voru við starfslok, sagði hann: „Engan
mánuð ævi minnar vildi ég síður hafa farið á mis
við að lifa en þennan tíma, sem spænska veikin
var í algleymingi. Hún varð mér, ungum, tilfinn-
inganæmum og óhörðnuðum sú eldraun, sem
hefur sjálfsagt verið mér nauðsynleg." (33).
Mynd 7. Fjöldi lifandi
fæddra barna/1000/íbúa ára-
biiið 1915-1923. Eins og sjá
má varfjöldinn venjulega
á bilinu 26.5-28, en árið
1919, árið eftir inflúensu-
faraldurinn, féll talan niður
í 23.3 lifandifædd börn. Má
leiða að líkum að orsökin sé
fjöldi fósturláta barnshaf-
andi kvenna veturinn 1918.
Grafið byggir á gögnumfrá
Hagstofu Islands.
kast að bréfi til Steinþórs bróður hans á Hala í
Suðursveit:
...Tíðindi engin, sem þú hefir ekki lesið í blöðum. Pestin, sem hér
geysaði í haust var hreint og beint ægileg. Ég lá í 3 vikur, en aldrei
þungt haldinn. Hafði um 39 stiga hita í 3 eða 4 daga, sem síðan fór
smám saman lækkandi. Veikin virðist hafa verið töluvert vægari í
Hafnarfirði og hér í sveitunum í kring. Hér hrúgaðist fólkið í bælið svo
að segja í einni kös og hefir bjargarleysi áreiðanlega orðið ýmsum að
fjörlesti. Menn nefna pest þessa influensu. En grunur leikur á að þar
hafi eitthvað verra verið með. Það eitt má telja víst, að einkennin sem
út komu á sumum líkunum voru, að því er virðist, einsog tegund af
svartadauða lýsir sér (35).
Gunnar Gunnarsson rithöfundur lætur eina
af skáldsögum sínum, Sælir eru einfaldir (1919),
gerast í Reykjavík í spænsku veikinni (36). Hún er
gjarnan talin til svokallaðra kreppubóka Gunnars.
í henni stendur læknirinn Grímur Elliðagrímur
andspænis faraldri, Kötlugosi og heimi í upplausn
við lok fyrri heimsstyrjaldar. I bókinni miðri er
Grímur nýkominn úr sjúkravitjun og lýsir líðan
sinni fyrir vinum sínum:
Viðbrögð borgaranna og skrif rithöfunda
Stofnuð var hjúkrunarnefnd í Reykjavík eins og
áður sagði, sem var falið að sjá um „að koma
skipulagi á sjúkrahjálp þá sem unt verður að
veita á meðan farsóttin stendur sem hæst" (14).
Sjálfboðaliðar gengu í öll hús 8. nóvember til
að kanna heilsufar íbúa. Um kvöldið var skilað
skýrslu til nefndarinnar þar sem glöggt kemur
fram hversu alvarlegt ástandið var og skortur á
læknum, ljósmæðrum og hjúkrunarfólki (14). Að
tilstuðlan Thors Jensen var opnað eldhús í bænum
og matur framreiddur fyrir almenning.
Endurminningar og frásagnir fólks verða
ekki rakin hér, en lesendum bent á grein Viggós
Ásgeirssonar í Sögu (13). Furðu gegnir hversu lítið
íslenskir rithöfundar hafa skrifað um faraldurinn
og áhrif hans, enda þótt hann sé einn hörmuleg-
asti atburður í sögu 20. aldar. Þórbergur Þórðarson
rithöfundur bjó í Reykjavík er pestin hélt innreið
sína. í dagbók hans frá mars 1919 má finna upp-
Þið gerið ykkur vart í hugarlund hver áhrif þetta hefur jafnvel á mig,
sem hef þó séð sitt af hverju.[...] Það væri sök sér ef það væru ein
saman gamalmenni, þar sem dauðinn kemur eins og eðlileg endalok
langrar ævi. En að verða að sætta sig við að sláttumaðurinn slyngi beiti
ljánum af handahófi og að því er virðist í grimmdaræði slái allt hvað
fyrir er - hrifsi úr höndum mér ungmenni í blóma lífsins án þess ég fái
að gert - það tekur á taugamar. Það er allt að því óbærilegt (36).
Lokaorð
Stiklað hefur verið á stóru í þessari grein um
spænsku veikina á íslandi. Af þessari sögu má
draga ýmsan lærdóm. Einna merkast má telja, að
hér tókst að einangra stóran hluta landsins (40%
íbúa), en það er einsdæmi þegar heil þjóð á í hlut.
Áður hafa verið birtar greinar um einangrun lít-
illa, afmarkaðra svæða í Bandaríkjunum þar sem
aðeins bjuggu fáir íbúar (37). Líklegt má telja að
frumstætt samgöngukerfi og náttúrulegar hindr-
anir hafi verið góðir bandamenn þegar ákvarðanir
um einangrun landshluta voru teknar.
í öðru lagi hafa lítil og sein viðbrögð heilbrigð-
isyfirvalda einnig orðið mönnum umhugsunar-
efni. Það er auðvelt að vera vitur eftir á. Á greinum
LÆKNAblaðið 2008/94 743