Tímarit Máls og menningar - 01.05.1955, Blaðsíða 63

SKÁLDIÐ OG MAÐURINN
Öllum þessum andstæðum er hald-
ið í stöðugu jafnvægi af óbilandi rök-
vísi og hörku; skáldið missir aldrei
sjónar á heildarmarkmiði verksins,
einmitt andstæðurnar í stílnum sýna
persónur og atburði frá nýjum og
óvæntum sjónarhornum, gera lesand-
anum fært að ganga í kringum sögu-
hetjurnar og skoða þær úr öllum átt-
um. En síðast en ekki sízt auka þær
spennu verksins, halda lesandanum í
óvissu, æsa imyndunarafl hans og
soga hann nauðugan viljugan inn í
atburðarás sögunnar.
Og þetta auðuga, andstæðuríka líf
hrærist ekki í lausu lofti, öðru nær.
íslenzk náttúra er lifandi þáttur í
skáldskap Halldórs; ástfangnar lýs-
ingar á íslenzkri náttúrufegurð festa
rætur sagnanna í íslenzkum jarðvegi.
Og ekki gleymist „dalurinn þar sem
dafna lömbin mín“; — íslenzkt dýra-
líf á engu síður sínu hlutverki að
gegna, — hver gleymir t. d. stóðhross-
unum 'í Atómstöðinni. Jafnvel dauðir
hlutir og lítilfj örlegir geta orðið stór-
merkar persónur, kökudiskur, þvara,
kvistur í þili.
Halldór Kiljan lærði íslenzkt mál
við kné ömmu sinnar, og hann hefur
æ síðan leitað til uppsprettu íslenzkr-
ar tungu, til ósvikins alþýðumáls,
hvort heldur hann fann það á vörum
lifandi manna eða á bókum. Sú var
tíðin að hann lét sér fátt um það finn-
ast sem áður hafði verið skrifað á ís-
lenzku. En á þessu hefur orðið mikil
breyting. Halldór hefur í sívaxandi
mæli fært sér í nyt samanlagðar ís-
lenzkar bókmenntir frá upphafi, lært
af þeim bæði mál og stíl og hagnýtt
sér þann lærdóm með einstæðum
hætti, þannig að málið fellur að efn-
inu eins og það væri upp úr því vax-
ið. Hann endurskapar mál liðinna
alda þannig að það verður lifandi
tunga; gömul orð og úrelt, fornar
orðmyndir, jafnvel gamlar slettur,
allt þetta verður honum efniviður í
málfar sem verður lesandanum eðli-
legt tungutak persónanna, en ekki
lánsfjaðrir reyttar héðan og handan.
Hvergi hefur þetta komið fram með
öðrum eins ólíkindum og í Gerplu, en
sú bók er á þessu sviði gerð af mestri
íþrótt allra íslenzkra bóka.
Að baki þessari íþrótt í meðferð
máls og stíls liggur óhemjuleg vinna,
þrotlaust erfiði höfundar sem hefur
lagt á það allt kapp að fullkomna
hæfileika sína. Halldóri Kiljan hefur
ekki verið nóg að þekkja samtíð sína
utan lands og innan, heldur hefur
hann líka viljað þekkja sögu þjóðar
sinnar, menningu hennar og tungu frá
upphafi til þessa dags, og minna næg-
ir ekki heldur þeim höfundi sem vill
lýsa lífsbaráttu íslenzks fólks. Það
sem íslendingar eru í dag eru þeir
vegna sögu sinnar. Arfur fortíðar-
innar lifir í okkur, og þann dag sem
við afneitum honum hættum við að
vera íslendingar. Það er engin til-
viljun að þessi tengsl hafa orðið æ
173