Tímarit Máls og menningar - 01.05.1955, Blaðsíða 60

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
ar lifandi þáttur íslenzkrar þjóðar-
erfðar, þær eru bein af okkar beinum
og hold af okkar holdi, við finnum í
þeim eitthvað af okkur sjálfum, óska-
draumum okkar, minningum okkar
góðum og illum. Ég þarf ekki að telja
upp þessar persónur, þær eru ykkur
öllum nógu kunnar. Og þær standa
ekki einar sér eða í lausu lofti; þær
eru hluti af hinu stríðandi mannlífi
sem ólgar og hrærist í kringum þær;
þær berjast sinni vonlausu eða von-
litlu baráttu eins og mikill þorri
mannkyns á þessum tímum hrörnandi
þjóðskipulags.
Þegar sögupersónur eru orðnar svo
samgrónar vitund lesandans hættir
honum að standa á sama um örlög
þeirra; hann tekur þátt í þrengingum
þeirra og þjáningum; barátta þeirra
verður barátta hans. Með því að sam-
pínast þeim opnast honum nýr skiln-
ingur á afstöðu þeirra í þjóðfélaginu,
viðhorfi þeirra til annarra manna,
bæði þeirra sem eru undir sömu sök
seldir svo og hinna sem beita þá kúg-
un og ofbeldi. Og þá skiptir ekki máli
hvort viðburðirnir gerast nú á dögum
eða á elleftu öld, hvort leiksviðið er
baðstofan á Rein eða stássstofan hjá
Búa Árland. í því birtast töfrar höf-
undar að fá lesandann til að samsam-
ast persónum sínum á þennan hátt,
sefja hann til þess mannlífs sem lýst
er í listaverkinu, svo að hann skynji
persónurnar og örlög þeirra sömu
augum og höfundurinn sjálfur.
Áhrifamáttur verksins fer eftir því
hversu þetta tekst.
Víst er að slik töfrabrögð geta
aldrei gerzt nema þá snöggvast og í
svip — eins og sjónhverfing — sé lýs-
ing höfundar ekki sönn, það er að
segja rökrétt og sálfræðilega sönn.
Höfundurinn verður bæði að gjör-
þekkja það fólk sem hann er að lýsa
og rekja feril þess á þann hátt að
heildarlögmál verksins raskist ekki.
En til þess að þekkja fólkið verður
engu síður að kunna full skil á um-
hverfi þess og aðstæðum — því þjóð-
félagi sem það hrærist í, þeim þróun-
arlögmálum sem þetta þjóðfélag er
undirorpið. Halldór Kiljan hefur
sjálfur gefið okkur nokkra innsýn í
það hvernig slíkur skilningur verður
til, hvert gildi hann hefur fyrir skáld-
verkið allt og áhrif þess á lesandann.
í eftirmála að síðari útgáfunni á
Sjálfstæðu fólki lýsir hann því hvern-
ig hann hafði safnað efni í bókina
bæði í ýmsum sveitum íslands og er-
lendis og unnið að því árum saman
fram á haustið 1932. Það haust fór
hann til Ráðstjórnarríkjanna að
kynnast stöðu bænda í þjóðfélagsskip-
uninni þar á fyrstu árum samyrkju-
hreyfingarinnar. Um þessi kynni seg-
ir hann: „í raunveruleikaskoðun
þeirra sovétmanna á málinu, þar sem
aungvir ljóðrænir sérvitríngar kom-
ust að til að villa um fyrir rannsókn-
aranum, varð mér fljótt starsýnt á
nokkra höfuðdráttu, en þar á meðal
170