Tímarit Máls og menningar - 01.06.1960, Blaðsíða 94

TÍMARIT MALS OG MENNINGAR
landshlutum. Sú tylliástæða er gefin í for-
má!a þessa bindis, aff sögur þessar séu tald-
ar einna yngstar Islendinga sagna. Nú munu
flestar þeirra vera litlu yngri en Grettis
saga, og allar eru þær sennilega eldri en
Fljótsdæla saga, sem þó var látin fljóta meS
öðrum sögum af Austurlandi. En auk þess
er þetta viðhorf til sagnanna, að þær séu
einhverjum stórum mun verri, ef þær voru
ritaðar eftir 1300, heldur vafasamt. Og enn
má minna á það, að svo margt leikur á
huldu um ritunartíma sagnanná í þessu
bindi, að slík flokkun á harla lítinn rétt á
sér. Þó mun óhætt að segja, að sagna-
skemmtunin hafi staðið með mikhim blóma
á 14. öld, og voru það ekki eingöngu eldri
sögur, sem notaðar voru, heldur voru nýjar
sögur að sjálfsögðu einnig samdar á þeirri
öld. Afstaða íslendinga til fornsagnanna á
14. öld sýnir glögglega, hve óháðir Norð-
mönnum þeir voru í andlegum efnum. Og
hún sýnir einnig þau geysimiklu ítök, sem
sagnaskemmtunin hafði í þjóðinni allri.
Kjalnesinga saga mun að öllum líkind-
um vera rituð skömmu eftir 1300, eins og
útgefandi telur. Þótt skemmtun vaki mjög
fyrir höfundi þeirrar sögu, er hún þó að
öðrum þræði pólitísk og táknræn. Hún ber
það glöggt með sér, að höfundur hennar
hefur mikinn ugg af norskri stjórn. Löndin
tvö, tsland og Noregur, koma fram í gervi
fjallanna Esju og Dofrafjalls, eða öllu held-
ur í gervi þeirra persóna, sem fjallsnöfnin
bera, þeirra Esju og Dofra. íslendingurinn
Búi Esjufóstri fer á fund Norðmannsins
Ilaralds Dofrafóstra. Heima á íslandi hefur
Búi notið verndar Esju fóstru sinnar. Með
viturlegum ráðum hefur hún forðað honum
frá hvers konar háska. En í Noregi verður
það brátt Ijóst, að fóstursonur Dofra vill
hann feigan. Haraldur sendir Búa til Dofra,
og er það forsending, því að Haraldur ef-
ast ekki um, að íslendingurinn eigi ekki
afturkvæmt. En Búi er heppinn, og í dvöl
sinni hjá Dofra nýtur hann dóttur Dofra,
og hún bergur lífi hans. Þegar hann keniur
aftur til Haralds, er enn reynt að tortíma
honum, en hinn alkunna lífseigla íslend-
ingsins, sem jafnvel Danir á sfðari öldum
gátu ekki drepið, er Norðmönnum ofur-
efli. Búi sleppur lifandi til íslands. En að
lokum verður saga Búa sú, að sonur hans
og Fríðar Dofradóttur kemur til íslands,
glímir við föður sinn og veldur dauða hans.
ísland hefur verið sigrað, og ummæli Búa
um frelsistap þjóðarinnar árið 1262, sýna
glöggt þá bölsýni, sem íslendingar um
1300 litu á þessi mál: „Fellt mun nú til
hlítar.“ Á fyrstu áratugum 14. aldar hefur
það þótt harla ósennilegt, að íslendingum
myndi auðnast að vinna frelsi sitt aftur.
Og svipaður dómur um landssölumenn 13.
aldar kemur enn fram í orðum Búa: „Ekki
hefur nú orðið erindi þitt hingað hagfellt."
Harmleikurinn í sjálfstæðistapi íslendinga
á 13. öld var ekki hvað sízt fólginn í því, að
þar áttu íslendingar sjálfir drjúgan hlut í.
Meðan íslendingar stóðu allir vörð um
frelsi þjóðarinnar, gátu Noregskonungar
engu komið áleiðis. Á svipaða lund er saga
Búa. Hann gat staðizt allar hættur þeirra
Haralds og Dofra fóstra hans, en þegar son-
ur Búa, hinn hálfíslenzki maður, kemur á
vettvanginn, eru dagar Búa taldir.
Þessi afstaða til Noregs í Kjalnesinga
sögu kemur ekki sízt fram í því, hve mikil
áherzla er lögð á írskan uppruna Kjalnes-
inga. Orlygur er kallaður írskur að allri
ætt, þótt af Landnámu verði ráðið, að hann
hafi verið norrænnar ættar. í sögum er oft
vitnað til ríkisára Haralds hárfagra, en í
Kjalnesinga sögu er miðað við ofanverða
daga Konofogurs írakonungs. Esja, hin ís-
lenzka fóstra Búa, virðist vera talin írsk.
Nú hefur höfundi Kjalnesinga sögu að sjálf-
sögðu verið fullljóst, að Esja var ekki kven-
mannsnafn, enda er nafn þetta notað á tákn-
rænan hátt, eins og þegar er getið. En
236