Tímarit Máls og menningar - 01.10.1970, Blaðsíða 13

Miðöld og nútími í íslenzku. samfélagi
Alþingis um stjórn og löggjöf þýðingarlítil. Þingiö starfaði þó áfram sem
dómþing, nærri 'því af gömlum vana og því var eklkert eðlilegra, en sú stofn-
un væri lögð niður, að dómi þeirra, sem þar um fjölluðu. Það var á allan
hátt hentugra að starfrækja yfirrétt í námunda við helztu embættissetur
landsins, þar sem var að myndast vísir að bæ.
Áhrif kaupauðgistefnunnar voru langæ í Danmörku, log þau áhrif komu
gleggst í ljós í tilraunum ríkisstjórnarinnar og Skúla Magnússonar til ný-
skipunar í atvinnumálum hérlendis, en seint á öldinni tekur búauðgistefn-
unnar einnig að gæta og þar með fylgdi skynsemisstefnan eða upplýsingin.
Móðuharðindin urðu til þess að flýta fyrir umsköpun íslenzks samfélags
úr miðaldaformi til þeirra tíma horfs, sem hófst með sölu stóljarðeigna og
afnámi einokunarverzlunarinnar í orði. Gjaldþrot danska ríkisins snemma
á 19. Öld, mikil verðhækkun á lýsi og þá einkum hákarlalýsi, og ævintýra-
mennska Jörundar hundadagakonungs, siglingateppa Napóleonsstyrjalda og
fréttimar af frönsku stjórnarbyltingunni rufu þá miðaldakyrrð sem ríkti hér
í atvinnuháttum og hugsunarhætti. Andlegur sjóndeildarhringur hluta þjóð-
arinnar víkkaði fyrir áhrif bókaútgáfu Magnúsar Stephensens og grundvöll-
urinn að bættri afkomu var lagður með fyrsta einiokunartaxtanum frá AI-
menna verzlunarfélaginu, en samkvæmt honum hækkaði lýsisverð um helm-
ing 1764, og hækkaði síðan jafnt og þétt.
Hækkun afurðanna gerði mörgum bændum kleift að kaupa stólseignir
og linun verzlunarfjötranna og þilskipaútgerð konungsverzlunarinnar 1776
-—1787 varð nokkrum hvatning og fordæmi til kaupskapar og þilskipaút-
gerðar um og eftir aldamótin 1800.
Nytsemishugvekjur Lærdómslistafélags-ritanna og smábæklingaútgáfa um
ýmiskonar land- og sjávargagn fyrir og eftir aldamótin 1800 hvöttu menn
til framkvæmda, einnig komu til verðlaunaveitingar frá ríkisvaldinu fyrir
ýmsar framkvæmdir.
Um verulega fjármagnsmyndun af jarðrentu einni saman var ekki að ræða
áður fyrr, og það varð ekki fyrr en með hækkun lýsisverðs og annarra sjáv-
arafurða að örla tekur á verulegri fjármagnsmyndun hérlendis upp úr
aldamótunum 1800. Fjármagnsmyndunin ýtti undir þorpamyndanir og vísi
að bæjum. Þessar breytingar voru mjög hægfara, meðal annars vegna fá-
mennis þjóðarinnar, íbúum hafði fækkað á 18. öld, íbúatalan fór þá niður
fyrir 40 þúsund þrisvar sinnum. 1801 var íbúatalan 47.240 og fjölgar hægt
fram um miðja öldina. Fólksfjöldinn var 59.157 árið 1850 og þá var íbúa-
tala Reykjavíkur 1149, en 1801 voru íbúar þar 307. íbúatala annarra þorpa
107