Tímarit Máls og menningar - 01.12.1971, Blaðsíða 112

Tímarit Máls og menningar
grundvöll að, svo og á aðrar greinar almennra þjóðfélagsfræða. Svo að
dæmi sé tekið sótti Karl Marx til Hegels margt það sem gerði hagsögulegar
rannsóknir hans að merkilegum áfanga í sögu hagfræðinnar og annarra
þjóðfélagsfræða. En þessi efni sjálf kaus ég að leiða hjá mér að mestu í
Tilraun um manninn. Þar er einungis fjallað um þann frumspekilega búning
uppskafningar og ruglandi sem Hegel býr þeim í ritum sínum, til að mynda
í hugleiðingum þeim um frelsi sem skrifaðar standa í inngangi hans að
Söguspekinni.33 En þar sem Jóhann Páll gerir enga tilraun til að bregðast
við andófi mínu gegn frelsisboðskapnum þeim (og má þó sitthvað að því
finna) mun óhætt að láta frekari rökræðu um frelsi bíða betri tíma.
Hér er hins vegar ekki úr vegi að víkja í stuttu máli að annarri kenningu
Hegels um samfélagið og sögu þess. Einn mikilvirkasti fræðimaður um heim-
speki Hegels á okkar dögum, Z. A. Pelczynski, hefur sagt að gera megi
glöggan greinarmun á hugmyndum Hegels um viðfangsefni stjórnmála og
stjórnfræða annars vegar og hugmyndum hans um frumspekilega túlkun þess-
ara viðfangsefna hins vegar. Þess má geta í innskoti að um hinar fyrrnefndu
hugmyndir heldur Pelczynski fram þeirri umdeildu kenningu að þær séu í
höfuðatriðum frjálshyggjuættar, en kenning þessi brýtur mjög í bág við hina
hefðbundnu skoðun að Hegel hafi verið alræðissinni líkt og lærisveinar læri-
sveina hans sem víða ráða ríkjum um þessar mundir.34 En hvað um það:
hina frumspekilegu túlkun segir Pelczynski vera tvíþætta. í fyrra lagi telji
Hegel að félagslíf og einkum stjómmál á sérhverju tímabili sögunnar sé allt
markað og mótað af ríkjandi öflum, efnislegum sem andlegum, og þessi öfl
séu menningin sem svo er nefnd. í síðara lagi telji hann að endanlegrar skýr-
ingar á áhrifum þessara ríkjandi afla og eðli þeirra beri að leita í sálarlífi
heimsandans.36
Um heimsandann hef ég ekki meira að segja en þegar er sagt: vaðall Heg-
els um hann á sér þá afsökun eina að geta vakið hlátur á stöku stað eins og
ljóst mun verða ef Jóhann Páll og Utvarpsráð taka höndum saman að tillögu
minni sem fyrr er gerð. En við hina fyrrnefndu kenningu um hin ríkjandi öfl
vildi ég nú mega dvelja stutta stund. Svo vel vill til fyrir áhugamenn um sögu
íslenzkra mennta að kunnasti fylgismaður Hegels meðal íslendinga fyrr og
síðar, Grímur skáld Thomsen, lætur þessa skoðun í Ijósi með ákaflega lær-
dómsríkum hætti á einum stað. Og með því að skoðunin sjálf og búningur
hennar hjá Grími eru í einu og öllu frá Hegel runnin getum við eins hugað
að þessu tvennu þar sem annars staðar.
í riti sínu um Byron lávarð segir Grímur:36
302