Tímarit Máls og menningar - 01.12.1971, Blaðsíða 140

Timarit Máls og menningar
fylgd af mörgum og merkum uppeldisfröm-
uðum. Samt hefur affeins hluti leiffarinnar
veriff farinn. Mikilvægasti spölurinn er
eftir. Hvert er hið endanlega stefnumark?
Hvert stefnir maðurinn með lífi sínu? Er
sú stefna sjálfgefin og hlutverk mannsins
það eitt að reyna að finna hana og fylgja,
eða á maðurinn að móta sér sína eigin
stefnu? Það er líklegt, að allar spurning-
ar um gildi menningarlegrar arfleifðar,
hlutverk samfélags og skýrgreiningar á
manndómsþroska leysist upp í þeirri einu.
I bókarlok fjallar höfundur nokkuð um
þessi mál. Er greinilegt, að hann leggur
megináherzlu á sjálfræði einstaklingsins.
Hann telur, að hver einstaklingur eigi rétt
á þroska, rétt á starfi, rétt á skoðana- og
tjáningafrelsi. Rétt einstaklingsins til
menntunar og þroska telur hann, að ekki
megi takmarka við „þörf samfélagsins".
„Enginn getur metið heildarþörf samfé-
lagsins rétt á líðandi stund.“ Og „frelsi er
óvéfengjanlegur grundvallarréttur einstak-
lingsins, frelsi um trúmál og hvers konar
skoðanamyndun, frelsi til tjáningar í ræðu
og riti og frelsi til að hafna kröfum, sem
misbjóða sjálfsvirðingu hans. Án slíks
frelsis getur einstaklingurinn ekki náð full-
um þroska.“ Höfundur nefnir þá stefnu, sem
liann aðhyllist, — og sem hann telur, að
skólum beri að virða með því að kenna
nemendum að notfæra sér hinn þríþætta
rétt sinn, — hugvísindalega nýmennta-
stefnu. Það mun vera nútímaleg útgáfu
hinnar gamalkunnu fornmcnntastefnu. Þar
er einstaklingurinn settur öllu ofar, því er
treyst að hann finni hinar vænlegustu leið-
ir til farsældar og þroska, svo fremi að
hæfileikar hans fái nægilega og viðeigandi
þjálfun og umönnun og ábyrgðarvitund
hans gagnvart sjálfum sér og samfélaginu
sé glædd.
Þá er að víkja að efnisreifun og rök-
stuðningi höfundar.
Annar kafli bókarinnar nefnist „Áhuga-
vakar og ytri hvatning". Höfundur telur, að
án áhuga verði örðugt að stunda nám, og
munu víst fáir verða til aff véfengja það.
En hvert er þá eðli áhugans? Hver er upp-
spretta hans og hvaffa skilyrðum er virkni
hans háff, spyr höfundur, en lætur þess
jafnframt getiff, að tæmandi svars sé naum-
ast aff vænta, “enda fara kenningar um
þetta efni mjög á dreif“ og er orffa sannast.
Fyrst ræðir höfundur hugtakið hvöt og
þörf, sem af henni leiðir. Fullnæging þarfar
sefar hvötina. Þetta er hið alkunna „tensi-
ons-reductions“ lögmál, sem hátt hefur bor-
ið í sálarfræðinni allt frá dögum Darwins.
Bæði atferlissinnar og Freudistar leggja
það til grundvallar kenningum sínum. Ekki
er að sjá sem höfundur vilji fallast á þetta
lögmál í einu og öllu. Við hlið hinna líf-
fræðilegu hvata setur hann tvær aðrar a. m.
k., sem hann telur náskyldar: hnýsni og
forvitni og bjásturshvöt. Um þá fyrrnefndu
hefur hann þetta að segja: Hnýsni og for-
vitni er „frumform þekkingarþrár". „í
mannsvitundinni hefst hnýsnin á æðra
stig, verður þekkingarþrá, sem leitar ekki
aðeins lausnar á tilfallandi vanda, heldur
leitar að ráðgátunum sjálfum og krefst
þess, að gildi lausnarinnar sé hafið yfir stað
og stund. Þannig fjarlægist þekkingarþrá
mannsins hinn hvatræna uppruna sinn, svo
að tengslin verða bláþráðarkennd“. Bjást-
urhvötin er, eins og áður segir „náskyld
hnýsni og þekkingarþrá“. Ég skil höfund
svo, að hann telji að þessar tvær hneigðir
renni saman hjá manninum í eina megin-
þrá: athafnaþrána. Nokkru síðar skýtur
upp orðinu áhugahvöt, án þess að Ijóst sé
hvaðan sú hvöt er sprottin, en vafalaust
ber að líta á hana sem einn anga athafna-
þrár.
Nokkuð er erfitt að átta sig á raunveru-
legu viðhorfi höfundar í þessum kafla. Svo
virðist helzt sem hann felli sig ekki alls