Tímarit Máls og menningar - 01.07.1976, Síða 11

Kreþpan og valdið
hafði farið um öll dómsstig unz Hæstiréttur í Kaupmannahöfn kvað upp
síðasta dómsorðið. Það skipti engu máli hvort málsaðiljar stæðu kannski
slyppir uppi, rúnir inn að skyrtunni eftir málskostnaðinn: bókstafur rétt-
arins blífur. Danir voru oft undrandi út af þessari íslenzku þrjózku, sem
virtist vera svo blóðskyld skaplyndi sauðkindarinnar okkar. Og hin bros-
milda þjóð við Eyrarsund hló sig máttlausa þegar við vorum sífellt, allt
fram á 20. öld að vitna í þetta sex alda gamla skjal. En það stoðaði ekki
neitt: íslenzka bændaþjóðin, sem kom sér ekki saman um nokkurn skap-
aðan hlut, fylkti sér í eina fylkingu á grundvelli hins heilaga réttar — og
sigraði að lokum. Kannski hafa Danir líka verið orðnir svo langþreyttir á
þessari undarlegu sögulegu lögfræði að þeir hafi hreinlega gefizt upp og
fellt niður taflið.
Svo sem áður er sagt var engin innlend borgarastétt til á Islandi lang-
leiðina af 19. öld. En um og eftir aldamótin fer að kenna mikilla umskipta
í hinu íslenzka bændaþjóðfélagi. Þessara umskipta hafði gætt nokkru áður
þegar skútan tók við af árabátnum. Ný stéttaskipting ryður sér braut í
sama mund og framleiðsluöflin taka stakkaskiptum. Verkaskiptingin í
þjóðfélaginu færist í fastara mót: vistráðnum hjúum fækkar, lausamenn
geta keypt sér kóngsins bréf og eru ekki lengur hýddir í viðurvist verald-
legra yfirvalda. Sjómannastéttin er ekki lengur skipuð vinnumönnum, sem
sendir eru í verið og afhenda bændunum aflahlut sinn. Þeir eru orðnir sér-
stök sétt sem dregur fisk úr sjó svo til allan ársins hring. A örfáum árum
skellur á bylting gufutogaranna, það sem áður hafði verið drög að kapítal-
ískum atvinnu- og þjóðfélagsháttum er orðið að kerfi. Og nú skellur á
heimsstyrjöldin fyrri og veitir hinum unga íslenzka kapítalisma þá fjör-
efnasprautu sem þurfti til að hraða vexti hans og þroska og þegar gamla
konan austfirzka kemur með ullarlagðana sína í kaupstaðinn og hún fær
helmingi meira fyrir ullarhnoðrana í innskriftinni, þá segir hún alls hugar
fegin: Blessað stríðið. Það voru hennar blessunarorð eftir fátækt langrar
ævi.
Eftir að Norðmenn höfðu kennt Islendingum að veiða síld tekur hinn
unglingslegi íslenzki kapítalismi á sig nýja mynd. Ný manntegnud rís upp
í villigróðri auðsöfnunarinnar á Islandi: síldargrósserinn, stundum leppur
norskra og sænskra stéttarbræðra, stundum kumpán og jafngildur sam-
starfsmaður, og víðar er Klondyke en í Alaska, þessa stundina hefur það
tekið sér lögheimili á Siglufirði. Mér eru þessir íslenzku síldargrósserar í
105