Tímarit Máls og menningar - 01.03.1979, Blaðsíða 28

’Tímarit Máls og menrtingar
sem hann gerir er að sýna okkur hvernig honum birtast ákveðin fyrirbæri,
síðan er okkur fullkomlega í sjálfsvald sett hvort við trúum honum og
hvaða ályktanir við drögum. Styrkur aðferðar hans er sá að hún dregur á
myndrænan og óvæntan hátt fram ákveðnar tegundir félagslegrar hegð-
unar sem við höfum vanist á að líta á sem sjálfsagðan hlut, og sýnir okkur
nöturleik þeirra og siðleysi.
En Laxness beitir ekki ýkjum sínum til þess eins að afhjúpa spillingu,
í leikritum hans bregður einnig fyrir fulltrúum heilbrigðari viðhorfa þó
að þeir megi sín ekki mikils gagnvart sjúkleika samfélagsins. Þetta eru
persónur eins og Kúnstner Hansen í Strompleiknum sem var að eigin sögn
„aumíngi sem ekki dugði til annars en að halda ögn í höndina á þeim sem
voru meiri aumíngjar“, Ibsen Ljósdal í Prjónastofunni Sólinni og pressar-
inn í Dúfnaveislunni. Þetta eru upphafnir, allt að því ójarðneskir menn
sem lifa í litlum tengslum við það þjóðfélag sem þeir búa í, e. t. v. af því
þeir hafa komist í snertingu við hið mikla og eilífa taó. En þó að þessir
menn forðist afskipti af þjóðfélaginu, eigi hvorki hugsjón né milljón, eins
og pressarinn orðar það, er siðferðisvimnd þeirra mjög sterk. Höfundur
gætir þess vandlega að reyna aldrei að skapa dramatíska spennu milli þess-
ara manna og þeirra sem taka þátt í skrípaleik þjóðfélagsins. Húmorinn
er tæki hans til að draga fram það djúp sem er staðfest á milli siðferðis
samfélagsins og taóistanna, um leið og honum er beitt til að mynda stíllega
heild. Pressarinn, Ibsen Ljósdal og Kúnstner Hansen eru óneitanlega all-
skoplegir í eintrjáningshætti sínum og barnaskap, en í lýsingu þeirra vottar
hvergi fyrir því napra háði sem ýmsar aðrar persónur verða fyrir. I því
umhverfi sem þeir lifa í hljóta lífsgildi þeirra að birtast sem hjáræna og
jafnvel heimska. En einfeldningshátturinn er raunar besta vopn þeirra og
kemur í veg fyrir að þeir verði samdauna þjóðfélagsháttunum. Þó að í
kjallaraholu pressarans safnist svo mikið af peningum að hann verði að
sturta hluta þeirra ofan í klósettið dettur honum ekki í hug neitt þarfara
að gera við þá en að halda fyrir þá dúfnaveislu handa öðrum fátækum
mönnum. Að vísu veit hann um eitt fyrirtæki sem hann gæti hugsað sér
að styrkja, skattstofuna, því, eins og hann segir:
Skattstofan er gott fyrirtæki. Þesskonar fyrirtæki finst mér ættu að dreifa úr
sér sem mest. Þú sem tilheyrir verðlagsfélaginu, hefur þér ekki dottið í hug
að það sé mál til komið að hætta að tala um verðlag, heldur láta alla fá
ókeypis að borða, — ekki getur það kostað svo mikið: einginn maður hefur
meiren einn maga.... Ur því til er skattstofa sem aflar fjár svo hægt sé að
18