Tímarit Máls og menningar - 01.03.1979, Blaðsíða 29

Endurreisn eða auglýsingamennska
búa til götur handa þessu aumíngja fólki sem altaf er að gánga á götunni,
hversvegna má þá ekki gefa því að borða líka?
Lífsspeki pressarans hefur þannig sterkan undirtón þjóðfélagslegrar rót-
tækni, og þó að hann sé sjálfur ekkert nema auðmýktin og lítillætið fyrir
eigin hönd ber hann ekki minnstu virðingu fyrir jarðneskum eða himnesk-
um yfirvöldum. Ollum sögum um auðæfi sín tekur hann eins og hverri
annarri aulafyndni og þó að stéttarbræður hans keppist við að verða smá-
borgarar breytist hans lifnaðar- og hugsunarháttur í engu. Þeim grundvelli
sem hann stendur á fær ekkert haggað.
Með djarflegri formsköpun þessara þriggja leikrita leysir Laxness þann
vanda sem er undirrót missmíða Silfurtúnglsins: að tefla fram andstæðum
siðgæðislegum verðmætum án þess að bregða upp ósannri mynd af veru-
leikanum. Hann reynir ekki að líkja eftir þeim veruleika sem við höfum
í kringum okkur, enda einkennist hann ekki af neinu slíku uppgjöri sem
á sér stað í leikritunum. Eg er ekki viss um að þau verði skilin til neinnar
hlítar nema með hliðsjón af þróun skáldsagna Laxness áður en hann snýr
sér að leikritun og e. t. v. verður einnig að gera ráð fyrir einhverjum er-
lendum áhrifum, t. d. frá Strindberg eða frönsku absúrdistunum. Allt um
það hygg ég að leikritsform hans sé árangur glímu hans sjálfs við tján-
ingartæki sitt og að mínu viti það frumlegasta sem íslenskur höfundur
hefur afrekað á sviði leikritunar. Raunsæi þess er ekki af heimi hversdags-
leikans og einmitt þess vegna tekst höfundi að segja ýmis sannindi, sem
e. t. v. er erfitt að sjá með beinum athugunum á hlutveruleikanum, en varða
þó lífsgrundvöll okkar allra. Auðvitað er óhugsandi að reykvískur pressari
vinni sér inn slík auðæfi að þjófar og svindlarar geti fjármagnað með þeim
heila auðhringa. Hitt gæti verið meira álitamál hvort það eru ekki einmitt
fátækir menn þessa heims sem eiga að réttu lagi þann auð sem fáir menn
geta rakað saman og farið með að vild.
Ekki verður rætt tun íslenska nútímaleikrimn án þess að Jökuls Jakobs-
sonar sé þar að nokkru getið. Mér er ekki kunnugt um hversu mörg leikrit
hann skrifaði fyrir leiksvið, útvarp og sjónvarp á þeim tæpu tuttugu árum
sem hann fékkst við leikritun, en á meðan ég var að undirbúa þetta spjall
hafði ég aðeins lítinn hluta þeirra undir höndum. Af þessum sökum verð-
ur hér ekki reynt að bregða upp heildarmynd af verkum Jökuls. I staðinn
langar mig til að varpa fram ofurlítilli tilgátu sem mér er sársaukalaust
þó að aðrir skjóti í kaf, takist þeim með því að varpa einhverju ljósi yfir
leikrit hans. Til þess að gera grein fyrir henni ætla ég að fjalla stuttlega