Tímarit Máls og menningar - 01.03.1979, Blaðsíða 32

Tímarit Mdls og menningar
bandslausar í félagslegu tómarúmi. Hvernig stendur nú á þessu misræmi?
Er skýringin sú að Jökull hafi snúist skyndilega til existentíalisma þegar
hann var búinn með Hart í bak? Ég held að miklu líklegri skýring sé, að
í lífsviðhorfi hans hafi verið að finna ákveðna brotalöm, sem e. t. v. mætti
lýsa sem árekstri viðhorfa í ætt við efnishyggju annars vegar og viðhorfa
í ætt við hughyggju hins vegar. Eg hygg að þessi veila hafi verið svo djúp-
stæð að honum hafi aldrei tekist að yfirvinna hana. Þvert á móti er engu
líkara en mótsagnir þessara heimsviðhorfa magnist í seinni leikrimm hans
og taki á sig æ öfgafengnari myndir. I Kertalogi, þar sem segir frá ásmm
tveggja ungmenna sem kynnast á geðveikrahæli, eiga sambandsslit elsk-
endanna sér félagslegar forsendur, því að það er öðru fremur smáborgara-
legt umhverfi sem knýr Kalla til að skilja við Láru. Borgaralegt þjóðfélag
tekur þarna nánast á sig mynd höfuðskepnu sem varnarlausir einstakling-
arnir mega sín einskis gegn. En í öðrum leikritum, eins og t. d. Klukku-
strengjum sem gerist þó í mjög afmörkuðu umhverfi, hverfur allt félags-
legt samhengi fyrir raunum og hugarvíli einstaklinganna. Persónurnar
eigra stefnulaust um, gersamlega lokaðar inni í sjálfum sér og á viðbrögð-
um þeirra við komu orgelstillarans verður trúlega að leita djúpsálfræði-
legra skýringa. Hvergi koma þverstæðurnar þó bemr í ljós en í síðasta
leikriti Jökuls, Syni skóarans og dóttur bakarans, sem hann var með í smíð-
um í mörg ár og entist ekki aldur til að ganga endanlega frá. Uppistaða
leikritsins er fyrrnefnt mótíf um manninn sem snýr aftur: Jói sonur skó-
arans er kominn heim til þess að lifa einfaldara og betra lífi en hann hefur
gert sem stríðshetja í útlöndum. Hann hittir gamla kærustu sína sem er
núna kona harðgift og eru samskipti þeirra öll hin dularfyllstu. En þarna
er einnig hart deilt á ýmsar meinsemdir vestræns þjóðfélags og samábyrgð
okkar í glæpum sem framdir eru í nafni lýðræðis og frelsis annars staðar
í heiminum sýnd á markvísan hátt. Jói er einnig veigamikil persóna í þess-
um þætti verksins, en hvernig ferðalag hans á heimaslóðir tengist ádeilunni
er mér hulið. Leikritið í heild er því afar óljóst, þó að þar sé að finna frá-
bæra spretti. Raunar má sjá þess nokkur merki að höfundur hafi ætlað sér
að brúa þarna bilið á milli hinna ólíku þátta lífsskoðunar sinnar og e. t. v.
er það skýringin á því hversu lengi hann vann að leikritinu. En í síðustu
gerð þess hefur bilið verið brúað með tæknibrögðum einum saman, sjálfur
grundvöllurinn er klofinn eftir sem áður.
Hvað leikritsformið varðar er Jökull Jakobsson hvergi nærri eins ný-
skapandi og Halldór Laxness. Hann hverfur að vísu frá hinum stranga
22