Tímarit Máls og menningar - 01.12.1984, Blaðsíða 13

Portúgölsk nútímaljóbagerö
hinnar heilögu forsjár hét Salazar. Hann krafðist strax að hann yrði einráður
um gang efnahagsmála og útdeildi hinum ýmsu ráðuneytum fé til umráða
eftir eigin geðþótta. Með þessu móti tókst honum að falsa gang mála ríkisins
eins og honum þótti henta. Arið 1932 náði hann ríkisvaldinu gersamlega í
sínar hendur, með hjálp hersins, og gerði sjálfan sig að formanni Ríkisráðsins;
hann var með öðrum orðum einvaldur.
Þetta er einföldun á málunum en glöggvun engu að síður, ekkert er
minnst á mistök verkalýðsins og þátt hans í falli lýðveldisins, með getuleysi
sínu, fáfræði, valdagræðgi á lægsta stigi og hvers kyns óreiðu sem sumir
halda að sé gleði. Hugsandi manni er vansæmd að skella allri skuld á
valdastéttirnar og vilja ekki horfast í augu við vanda verkalýðsins.
Salazar hófst handa á sama hátt og sannur íhaldsmaður, gerði skyndiráð-
stafanir, tók upp stefnu korporativisma að ítalskri og að sumu leyti sovéskri
fyrirmynd: verkamenn og atvinnurekendur voru í sama félagi, stéttabarátt-
an var úr sögunni, undirstöður hins hefðbundna valds voru styrktar:
bankakerfisins og undirstöðuatvinnugreinanna, og við það styrktist staða
gjaldmiðilsins. Framtak einstaklingsins var lofsungið, heitið afnámi ríkis og
skattbyrða: þjóðinni bar að hefja lífsbaráttu og samkeppni á innanlands- og
utanlandsmörkuðum. Hinir snauðu héldu að þeir yrðu ríkir með framtaks-
semi sinni sem einstaklingar, áður héldu þeir að þeir yrðu ríkir með
sameiningarmætti. Hugmyndakökunni hafði verið snúið við, en hinir
snauðu urðu jafn snauðir eftir sem áður.
Salazar beindi augum að hráefnum og auðlindum nýlendnanna í Afríku
sem höfðu ekki verið nýttar og voru lítt kannaðar. Portúgal fór nú að
hagnast á nýlendunum en fátæktin innanlands jókst. En jafn skjótt og
nýlendubúarnir fundu fyrir kúguninni fundu þeir séreinkenni sín og þá
vaknaði andstaða gegn nýlenduveldinu. Bókmenntir nýlendnanna uxu úr
grasi alþýðusöngva og dansa, í fyrstu sem söguljóð en síðan í lausu máli, og
enduðu sem sagnagerð sem leitar að heildinni og lögmálum hennar. Þannig
vekur allt andstæðu sína.
Þegar einveldi kemst á meðal þjóða hefur listin tilhneigingu eða áráttu í
fyrstu til að draga sig inn í skel sína og verða torskilin og lokuð, lík
sérheimi. En við herpinginn myndast andleg spenna sem grefur um sig í
þjóðarlíkamanum og brýst síðan venjulega út sem einhver tegund af raunsæ-
isstefnu.
Skáld tímaritsins Návist voru burðarmenn hinnar innilokuðu spennu.
Grunnhyggnir menn halda að slík skáld búi í fílabeinsturni en andi þeirra
hreiðrar hins vegar um sig í púðurtunnu þjóðlífsins sem hlýtur að springa
fyrr eða síðar; en hvort hvellurinn verður hár eða hreint prump hlýtur að
lúta ýmsum lögmálum bæði andlegum og félagslegum. Tímaritið kom út til
483