Tímarit Máls og menningar - 01.12.1984, Blaðsíða 12

Tímarit Máls og menningar
síðasta, týnt sínu nítjándualdarsniði, en verkalýðurinn og hinir byltingar-
sinnuðu stjórnleysingjar og sósíalistar glötuðu undarlega fljótt hlutverki
sínu, í eilífri baráttu um auðinn, þrasi um reiðufé og kaup. Engu var líkara
en Marx og Sorel hefðu ýtt fram á sjónarsviðið verkamönnum dulbúnum
sem andlausir smákaupmenn og nú hygðust þeir skapa nýja sögu með
sífelldu kaupþrasi og síðan kvótakerfi. Sagan var færð í tötraklæði en með
glæsibrag vonar um hagvöxt.
Hin ljóðrænu og að því er virðist ópólitísku skáld eru miklu þjóðfélags-
legri í hugsun en hin sem ákveða sjálf að þau séu raunsæ og félagslegs eðlis.
Meðan byltingunni er að blæða út á götum Lissabon, með sífelldum
smáupphlaupum í um tvo áratugi, og frelsisandinn að syngja sitt síðasta í
dagblöðunum og skáldskapnum, þá er gefið út í háskólabænum Coimbra
nýtt tímarit, árið 1927, sem heitir Návistin. Þeir sem að því standa eru ungir
námsmenn og frægastur þeirra verður síðan Jose Regio. Kynslóðin hafði lítt
fram að færa af sjálfstæðum hugmyndum, heldur sannaði að hún hafði tekið
við boðskap Orpheu og gróðursett hann í huganum. Verk nútímastefnunn-
ar voru endurmetin og við endurmatið festi efni hennar rætur. Aðstandend-
ur tímaritsins höfðu þó líka sitt fram að færa og þá helst sjálfsskoðun, það
að líta í eigin barm og því fylgdi að sjálfsögðu það sem fræðimenn kalla
„flótta" frá veruleikanum, líkt og í barmi og huga skáldanna sé ekki líka
raunveruleiki annarra manna. I rauninni var horfið frá viðteknum formum
og orðaleppum sem „millibilsástand" í stjórnmálum grípur til sökum þess
hvað það er andlaust.
I þjóðlífi landsins ríkti ósamþykki á öllum sviðum, eða eins og Mario
Soares hefur skrifað, núverandi formaður Sósíalistaflokks Portúgals:
Við lok Heimsstyrjaldarinnar fyrri blöstu við miklir erfiðleikar. Við
höfðum barist með Vesturveidunum og það endaði með efnahagskreppu.
Eftir stofnun Fyrsta lýðveldisins höfðu verkamenn fengið verkfallsrétt og
gátu stofnað verkalýðsfélög, og nú hvatti sá réttur þá til verkfalla og að auka
launakröfur sínar og krefjast aukins þjóðfélagsréttlætis. Sérréttindastéttirnar
urðu óttaslegnar: landeigendur, iðjuhöldar, bankastjórar, yfirmenn hersins og
kirkjunnar, einkum kirkjunnar. Þessi öfl lögðust á eitt við að afnema lýðveld-
ið, gera stjórnarskrána að engu og koma á herforingjaeinræði. Stjórnmála-
flokkar og verkalýðsfélög voru bönnuð, verkfallsrétturinn afnuminn og
flestir verkalýðsleiðtogar annað hvort fangelsaðir eða myrtir. Þegar herinn
hafði verið við völd um hríð gerðu foringjar hans sér grein fyrir að þeir voru
ófærir um að leysa tæknivandamál og efnahagsvandann. I rauninni höfðu þeir
leitt þjóðina á barm gjaldþrots. Árið 1928 (árið eftir að Návistin var stofnuð.
Innskot mitt, til að leggja áherslu á að Iistir eru samstígar þjóðlífinu) leituðu
foringjar hersins til hagfræðiprófessors í Coimbra sem Kaþólski flokkurinn
studdi. Leitað var til prófessorsins eins og guðs, landinu til hjálpar; og maður
482