Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Síða 24

Tímarit Máls og menningar
Sigurður Nordal fór hér að nokkru leyti aðra leið. í íslenskri menningu
tók hann oftar en einu sinni fram að allt siðferði væri sprottið úr samfélags-
lífi og að það væri aðeins á síðari stigum sem það tengdist trúarbrögðum.24
Ennfremur sá Sigurður örlagatrú Islendinga og hetjuskap, að hans dómi
megineinkenni á forníslensku samfélagi, ekki sem afleiðingar af trúar-
brögðum þeirra heldur trúleysi. Þetta trúleysi rekur hann svo til víkinga-
ferða og landnáms í nýju landi.25
Hér er ekki staður né stund til að ræða þessar djörfu kenningar Sigurðar
Nordal. Enda skipta þær ekki meginmáli í okkar sambandi. Það er hvort
sem er orðin lærð siðfræði fremur en sprottin úr aðstæðum ef við rekjum
hugmyndir Islendingasagnahöfunda til víkingaferða og landnáms tveim til
þrem öldum fyrir þeirra daga.
IV.
Alþekkt eru orð Karls Marx þess efnis að ríkjandi hugmyndafræði í
þjóðfélagi sé sú sem þjóni hagsmunum ríkjandi stéttar. Varla þarf að færa
rök að sannleiksgildi þeirra eins og ég kem til með að nota þau hér, sem
leiðsögutilgátu eða bara hugmynd. Tæpast dregur nokkur maður í efa
lengur að það sé að jafnaði einhver skyldleiki milli þess sem þjóðir telja gott
í sjálfu sér og þess sem er gott fyrir ríkjandi öfl þeirra. Þess vegna ætti að
vera ómaksins vert að spyrja hvort örlagatrú og hetjuskapur eða lítillæti og
trú á frjálsan vilja hafi komið sér betur fyrir íslenska höfðingja 12. og 13.
aldar.
Ég tala um höfðingja 12. og 13. aldar þó að bókmenntafræðingar segi
okkur að Islendingasögur hafi varla verið skrifaðar að marki fyrr en á 13.
öld, og sagan sem hér hefur verið tekin sem dæmi sé vissulega talin frá síðari
hluta, kannski síðasta fjórðungi 13. aldar. En ég geri ekki ráð fyrir að það
væri vænlegt til árangurs að leita í bókmenntum að hugmyndafræði stór-
höfðingja Sturlungaaldar. Við verðum að gera ráð fyrir að fólk sé nokkuð
fastheldið á siðareglur, og ég geri vissulega ekki ráð fyrir að Islendingasögur
séu skrifaðar til að innræta fólki siði eða skoðanir. Eg geri aðeins ráð fyrir
að fólk hafi tilhneigingu til að finnast það almennt gott sem er gott fyrir það
sjálft, og að fólk sem hefur völd í þjóðfélagi hafi að einhverju marki aðstöðu
til að gera eigin skoðanir að eign þeirra sem standa lægra í þjóðfélagsstigan-
um. Frá því sjónarmiði séð er fullt eins líklegt að saga skrifuð á 13. eða 14.
öld beri með sér viðhorf sem hefðu þjónað hagsmunum 12. aldar höfðingja.
I stuttu máli sagt ætla ég að halda því fram að dýrkun á hetjuskap hafi
verið nauðsynleg fyrir höfðingjastétt íslenska þjóðveldisins. Bændur voru,
að minnsta kosti samkvæmt bókstaf laganna, frjálsir að velja hvaða goðorði
þeir tilheyrðu, innan síns landsfjórðungs. Því voru engin sjálfsögð tengsl á
14