Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Blaðsíða 44

Tímarit Máls og menningar
og persónuleika. Þessi áhersla á manngerðina er alls ekki í neinni andstöðu
við þá hugmynd að hetjusiðferðið sé afsprengi félagslegra aðstæðna, heldur
rennir hún raunar frekari stoðum undir hana. I athugunum sínum á sögu og
uppruna siðferðisins bendir Friedrich Nietzsche (1844 — 1900) á að „sið-
ferðileg hugtök hafi alls staðar verið fyrst notuð um manneskjur en síðar
meir hafi þau verið yfirfærð á mannlegar athafnir.“ (FN, 1886: 260). Það var
manneskjan sjálf, upplag hennar og eiginleikar, sem siðferðilegir dómar
snerust um, en ekki ákveðnar tegundir athafna sem eru réttar og rangar,
burtséð frá því hver fremur þær, eins og síðar verður upp á teningnum.
Sértekningin sem í því felst að draga tilteknar athafnir í dilka réttlætis og
ranglætis virðist ekki koma fram í hugarheimi Islendingasagna. Walter Gehl
kemst þannig að orði að í sögunum sé engin „siðfræðileg yfirbygging"; það
sé hinn lifandi einstaklingur en ekki eitthvert sértækt siðferði sem máli
skipti. (WG, 1937: 75). Það hefur ekki enn myndast það svigrúm í hug-
myndaheimi manna að þeir leggi athafnir sínar á kvarða sjálfstæðrar sið-
fræðilegrar mælistiku. Siðferðileg vitund manna velkist því ekki í yfirvegun
um rétt og rangt, gott og illt, heldur birtist hún óbrotin í viðbrögðum
manna við aðstæðum sínum hverju sinni. Menn eru nefndir til sögunnar
sem fullmótaðar manngerðir í siðferðilegum skilningi og það sem einu sinni
er um þá sagt gengur yfirleitt eftir.
Þessi lýsing á siðferðisvitund söguhetjanna er í fullu samræmi við þá
hugmynd að það sé félagsleg staða þeirra og tengsl við aðra sem ákvarða
hvað þeirn beri að gera. Siðferðisvitund manna er svo samofin félagslegri
sjálfskennd þeirra að þeir vita jafnan hverjar skyldur þeirra eru og eiga um
það eitt að velja að rækja þær eða ekki. Spurning eins og „ber mér skylda til
að hefna bróður míns?“ er bersýnilega merkingarlaus í þessu samhengi.
Spennan í sögunum snýst ekki um það hvort menn eigi að hefna heldur
hvernig og hvenær. Það er að vísu hægt að láta hefndarskylduna lönd og
leið, en einungis með þeim afarkostum að verða talinn lítilmenni, enda ófá
frýjunarorðin sögð í slíkum aðstæðum. Olafur Lárusson kemst svo að orði
um hefndarskylduna að almenningsálitið hafi helgað hana svo sterklega „að
sá maður, sem brást henni, gat átt á hættu að vera nefndur hvers manns
níðingur.“ (OL, 1958: 147). En auk þess að vera afdráttarlaus krafa almenn-
ingsálitsins, þá er þessi skyldurækni inntak þeirrar sjálfsvirðingar sem er
líftaug drengskaparins. Það er því villandi að draga skýr mörk á milli „ytri“
og „innri“ kennimerkja hetjuskaparins, eins og sumir fræðimenn hafa gert.
(VT, 1955: 139—141). Inntak drengskaparins er ekki að vera trúr einhverj-
um sjálfstæðum siðferðishugmyndum, heldur að vera trúr sjálfum sér og
öðrum. Það sem gildir er að staðfesta drengskap sinn stöðugt í tilteknum
aðstæðum, ekki óháð því hvað öðrum muni sýnast um það, heldur einmitt
34