Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Blaðsíða 82

Tímarit Máls og menningar
og þáttum, sem kemur fram í því að annars vegar er um að ræða það sem
samfélagslega mætti kalla lárétt átök milli manna sem eru þannig settir að
hvorugur getur beygt sig fyrir hinum nema minnka sig. (Af þessu leiðir að
Þorsteins þáttur er óheppilegt dæmi um hefndamunstrið). Þessar aðstæður
kalla á þann tragíska söguþráð sem einatt er í Islendingasögum. Hins vegar
er um að ræða átök sem kalla mætti lóðrétt. Þar eigast við menn, sem
vissulega eru báðir frjálsir, en annar þó hærra settur en hinn þannig að
minnkunarlaust er að ganga honum á hönd. Þess vegna geta þættirnir endað
vel, ef vissum reglum er fylgt í samskiptunum, og gera það nær alltaf.
Hlutverk þeirra er því að leiða reglurnar í ljós. Þegar Islendingasögur eru
lesnar kemur reyndar fram að þar er oft að finna átök af báðum gerðum.
Að lokum er rétt að leggja á það áherslu að fornar frásagnir voru vitanlega
ekki til þess ætlaðar af höfundum eða sögumönnum að styrkja ákveðna
hugmyndafræði. Þær leiða hins vegar í ljós grundvallarhugmyndir í heims-
mynd tímans sem koma inn í frásagnirnar sem sjálfsagðir hlutir. Ekki má
heldur líta svo á að merkingu þáttanna eða inntaki séu gerð full skil með
slíkri hugmyndafræðilegri greiningu. I hverri frásögn er unnið á sérstæðan
hátt úr efninu og hin sameiginlega uppistaða fyllt með fjölbreytilegu ívafi.
En uppistaðan setur sögunni takmörk, beinir henni í ákveðna farvegi, lokar
sumum leiðum en leyfir frjálst val milli annarra.
Skýringargreinar
1 Islendingaþættir hafa oftast verið gefnir út með íslendingasögum í ritröðum eins
og Islenzkum fornritum, en einnig eru til sjálfstæðar útgáfur: Fjörutíu lslendinga-
þattir (útg. Þorleifur Jónsson, Rv. 1904) og íslendinga þcettir (útg. Guðni Jónsson,
Rv. 1935). Auk þess eru þeir vitaskuld í útgáfum safnrita sem geyma þá eins og
Morkinskinnu eða Flateyjarbók.
1 Sjá umræðu um notkun hugtaksins þáttur: Lönnroth:1964 og 1975, Harris 1972
og 1975, Lindow 1978 og Ásdís Egilsdóttir 1982.
3 Sjá einkum bls. 44-66. Einhverjir þessara þátta, en ekki allir hafa verið í Frum-
Morkinskinnu sem hefur verið sett saman einhvern tíma á bilinu 1200-1220, en
annars er varðveisla þáttanna í safnritum konungasagna mjög flókið mál sem ekki er
hægt að gera hér skil.
4 Sjá td. Jónas Kristjánsson:1972, bls. 164.
5 Sigurður Svavarsson: 1981, notar orðin „fjandskapur" og „óvissuástand".
6 Frásagnargerð Ögmundar þáttar er rækilega greind hjá Harris: 1976b, bls. 161
o.áfr.
7 Um gjafaskipti í Islendingaþáttum sjá Fichtner:1979.
8 Sjá Stefán Einarsson: 1939 og Wikander:1964. í því sem hér segir um Auðunar
72