Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Blaðsíða 74

Tímarit Máls og menningar
hnyttilegan hátt. Hann er sem sagt ekki aðeins fús að gera vilja konungs
heldur nógu höfðingjadjarfur til að gefa til kynna þegar honum þykir
konungur haga sér ókonunglega. Brandur hlýtur síðan af konungi bæði
„virðing ok fégjafar".
Þessi þrjú dæmi ættu að nægja til að leiða í ljós að á milli Islendingsins og
hins erlenda þjóðhöfðingja fara fram ákveðin skipti: Islendingur hefur
eitthvað að bjóða konungi, stundum gjafir, stundum ákveðna þjónustu, og
að launum fær hann frá konungi gjafir og viðurkenningu/ I þessum
skiptum lætur Islendingur í ljós hollustu sína við konunginn en konungur
lætur í ljós þá hylli sem Islendingurinn nýtur hjá honum. I skiptunum
kemur glöggt fram aðstöðumunur þeirra sem felst í konungstigninni, en til
þess að skiptin geti farið fram þarf sagan að fylgja ákveðnum reglum, leiða í
ljós ákveðnar forsendur, sem eru óhjákvæmileg skilyrði þess að Islendingur
sé verður þeirrar virðingar sem honum hlotnast af samskiptum við konung
og konungur þeirrar hollustu sem honum fellur í skaut. Ferlið mótast
þannig af ákveðnum hugmyndum um Islendinginn/hirðmanninn og um
konunginn. Til þess að skýra þetta örlítið nánar ætla ég að fjalla stuttlega um
tvo alkunna þætti, sem eru dálítið flóknari að gerð en þeir þrír sem þegar
hefur verið lýst, Hreiðars þátt heimska og Auðunar þátt vestfirska.
Allir þekkja þáttinn um Hreiðar heimska. Þátturinn hefst á kynningu og
utanför og lýkur með stuttri greinargerð um afdrif Hreiðars: „gerist mikill
maðr fyrir sér,“ „þess betr er, er meirr líðr fram hans ævi,“ og „eru margir
menn frá honum komnir." Þátturinn verður hins vegar flóknari vegna þess
að tveir konungar eru í Noregi þegar Hreiðar kemur þangað: Magnús góði
og Haraldur harðráði, og eru fáleikar með þeim. Þetta verður höfundi tilefni
til að kljúfa samskipti við konung í tvennt og gefur honum kost á að sýna
því betur einkenni hins góða konungs, sem er hollustu verður, með því að
leiða einnig fram á sviðið andstæðu hans. Samskiptum við Harald er því
skotið eins og svigagrein inn í frásögnina af samskiptum við Magnús, og
tengjast þær þó svo sem best má verða.
Samskiptunum við Magnús verður best lýst með orðunum óvissa —
viðurkenning. Framan af er óvíst hverja viðurkenningu Hreiðar muni hljóta
af Magnúsi og hann brýtur bann konungs, en það leiðir til þeirrar próf-
raunar sem eru samskipti við Harald og hirðmenn hans. Vegna þess hve vel
Hreiðar stenst þá prófraun hlýtur hann af Magnúsi fulla viðurkenningu.
Prófraunin fer af stað sem nýr þáttur en fullkomnast ekki heldur fellur í
fyrri farveg. Þegar Hreiðar kemur á áhrifasvæði Haralds rís fljótt ágreining-
ur. Tilefnið er að hirðmenn Haralds veitast að þessum kynlega Islendingi og
hann vegur einn þeirra og er þar með fallinn í ónáð hjá hinum harðráða sem
nú tekur að sækjast fast eftir lífi hans. Þáttareðli innskotsins birtist í því að
64