Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Blaðsíða 39

Saga og siðferði
þiggja merkingu sína af og sem verður ekki aðskilið frá því félagslega
lífsformi sem ráða má af verkinu í heild. Það er hlutverk siðfræðilegrar
rannsóknar að leitast við að varpa ljósi á þær reglur eða lögmál sem mannleg
samskipti í sögunum lúta, þ. e. að draga fram og skýra innri rökgerð þess
siðferðilega samhengis eða skipulags sem er að finna í frásagnarheimi
sagnanna og sýna hvernig hugmyndir manna og breytni verði túlkaðar í
ljósi þess. Ég held að það gildi almennt um mannlegt siðferði að reglur sem
breytni manna tekur leynt og ljóst mið af séu innbyggðar í og samgrónar
þeirri samfélagsgerð og menningu sem þeir lifa og hrærast í, og þetta
siðakerfi setji því jafnan mörk hvaða siðgæðishugmyndir einstaklingurinn
kemur til með að hafa, ákvarði möguleika hans sem siðgæðisveru. Oll
greining á mannlegu siðferði hlýtur því að leitast við að ráða í það almenna
samspil siðareglna og samfélagsgerðar sem er óhjákvæmilegur bakgrunnur
allra einstakra hugmynda og skoðana sem birtast í orðum manna og æði.
I ljósi þessara athugasemda mætti orða gagnrýni mína á túlkunarkenning-
ar um siðfræði Islendingasagna, sem ég hef gert að umtalsefni á þessum
blöðum, þannig að þær hafi slitið greiningu sína á siðfræði sagnanna úr sínu
eiginlega samhengi. Hin rómantíska áhersla á einstakar persónur setur
„sómatilfinninguna" í öndvegi og hleður þá einstaklinga lofi sem hana hafa
til að bera. Samkvæmt þessu viðhorfi eru það persónulegir eiginleikar
hetjunnar og lífsskoðanir hennar sem meginmáli skipta í siðfræðilegri
greiningu. Hin húmaníska túlkun beinir sjónum sínum hins vegar frá
þessum þáttum og leitast við að draga fram þær siðgæðishugmyndir sem
leynast í verkinu og verða að teljast boðskapur höfundar um betri siðu.
Utfrá þessu sjónarmiði er hefndarþörf manna ekki skýrð sem tjáning
sómatilfinningar hetjanna heldur sem glæpsamlegt athæfi sem beri að skilja
sem víti til varnaðar. (HP, 1966: 75). I báðum tilvikum er afleiðingin sú að
athafnir manna eru einkum metnar þeim til lofs eða lasts, en það eru ekki
síst siðferðilegir dómar af þessu tagi sem hafa lengst af staðið í vegi fyrir
skilningi okkar á siðferði söguhetjanna. Til að öðlast þann skilning er ekki
aðalatriðið að ákvarða hvort hefndin sé lofsvert eða ámælisvert athæfi,
heldur hitt að greina það gangverk hugtaka sem gefur henni inntak og
merkingu. Greiningu á persónulegu siðgæði, sem birtist í þeim hugmyndum
sem einstaklingar gera sér um sjálfa sig og aðstæður sínar, verður því að setja
í samhengi þess félagslega veruleika sem umgirðir þær. Hér hef ég í huga
greinarmun sem Hegel (1770—1831) gerði á siðgæðishugmyndum og hug-
sjónum einstaklingsins [Moralitdt] annars vegar og siðferðilegum veruleika
[Sittlichkeit] þess samfélags sem hann tilheyrir hins vegar. (FH, 1821:
§142 — 157). Siðferðilegur veruleiki eru þær hefðir og hegðunarreglur sem
búið hafa um sig í stofnunum tiltekins samfélags og þær skyldur sem
29