Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Blaðsíða 81

Islendingaþattir
Hvað sem líður hlut þessarar hugmyndafræði í þróun íslenskra fornbók-
mennta yfirleitt er augljóst að hún er meginatriði í þáttunum. Þeir hringsóla
um spurninguna: hvernig er hægt að sanna manngildi sitt með því að öðlast
konungshylli án þess að glata því um leið með konungsþjónkun. Þeir
endurskapa í sífellu forna hugmyndafræði um samband höfðingja og ann-
arra frjálsra manna.
Nú er eðlilegt að spurt sé: hvernig horfðu Islendingaþættir við þeim sem
ekki voru höfðingjar heldur þingmenn? Höfðu þeir þann tilgang einan að
upphefja íslenska höfðingjastétt í eigin augum og fávísrar alþýðu? Ef svo
væri mætti undarlegt heita að margar söguhetjur eru nánast ættlausir menn
sem virðast eiga harla lítið undir sér hér úti. Þess vegna verður að gera ráð
fyrir að hugmyndafræði þáttanna hafi verið engu miður virk meðal bænda-
liðs en höfðingja, og hafi þá haft áhrif á hvernig þeir fyrrnefndu skildu
samband sitt við höfðingjana. A því sviði hafa árekstrar hugsjónar og
veruleika vafalítið blasað við öllum. Samkvæmt þjóðveldislögunum voru
bændur frjálsir að því að segja sig í þing með hvaða goða sem var, þannig að
samband þeirra átti einmitt að vera frjálst samband frjálsra manna sam-
kvæmt hugmyndafræðinni sem lögin láta í ljós. En vitaskuld voru frelsi
bændanna í raun þröngar skorður settar gagnvart voldugum og yfirgangs-
sömum höfðingjum, eins og bæði íslendingasögur og sögurnar í Sturlungu
leiða skýrt í ljós. Því var ekki vanþörf á bókmenntum sem gerðu mönnum
bærilegra að lifa þær mótsagnir, sýndu þeim fram á að þeir væru í raun og
veru frjálsir eða gætu verið það.
Manngildishugmyndin, sem hér hefur verið gerð að umræðuefni, er í
rauninni önnur hlið á sæmdarhugmyndinni, sem er kjarninn í hugmynda-
fræði íslendingasagna. Freistandi er því að lokum að velta fyrir sér hug-
myndafræðilegum venslum milli frásagnargerðar þáttanna og þeirrar frá-
sagnargerðar sem mest fer fyrir í íslendingasögum, hefndamynstursins.
Raunar þarf ekki að fara út fyrir þættina til að finna samanburðarefni. Ef
litið er á Þorsteins þátt Stangarhöggs, þann sem er frumdæmi Anderssons
um hefndamynstrið, kemur í ljós að þar er í raun og veru um að ræða alveg
sama ferlið og í þáttunum um utanfarir. Þorsteinn er bóndi og lægra settur
en andstæðingur hans Bjarni Brodd-Helgason, sem er höfðingi í héraðinu.
Einvígi þeirra Bjarna og Þorsteins er prófraun sem lyktar með því að sættir
takast og Þorsteinn gengur Bjarna á hönd, en báðir halda fullri sæmd.
Sættirnar staðfesta því réttmæti höfðingjaveldisins, frelsi bændanna og
manngildi Þorsteins allt í senn.
Slíkar lausnir eru ekki til í deilum milli jafningja, eins og þegar tveir goðar
eiga í hlut, ef sæmd annars hefur verið skert svo mjög að mannhefndir þurfi
til að rétta hana, og í þessu felst hinn raunverulegi munur á Islendingasögum
71