Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Blaðsíða 50

Tímarit Máls og menningar
sögn á latnesku spekikvæði, sem venjulega gengur undir heitinu Disticha
Catonis og var ort af heiðnum manni á þriðju öld eftir Krists burð. Allt frá
því á fimmtu öld og fram á hina nítjándu var þetta kvæði notað í skólum
víðs vegar um álfuna í tvenns konar tilgangi. I fyrsta lagi að kenna piltum
undirstöðuatriði latneskrar tungu, og í öðru lagi að innræta þeim gott
siðferði. Lærifeðrum var vitaskuld vel kunnugt um uppruna kvæðisins, en
þótt það væri heiðið, voru þeir nógu frjálslyndir til að beita því við kennslu,
enda fræddi það nemendur nokkuð um syndina og kemur margt býsna vel
heim við kristnar siðakenningar. Hér má skjóta því að til glöggvunar, að
ýmsir þættir í kristnum fræðum Islendinga og annarra þjóða á tólftu og
þrettándu öld áttu ekki rætur sínar að rekja til heilagrar ritningar, heldur
voru sumar hugmyndir þeirra komnar frá grískum og rómverskum speking-
um og aðrar frá kristnum höfundum, sem höfðu kynnt sér grískar og
latneskar bókmenntir úr heiðnum sið.
Hugsvinnsmál eru venjulega talin hafa verið ort á þrettándu öld, en munu
þó vera eldri að stofni, enda var latneska kvæðið notað hérlendis við latínu-
kennslu frá því að fyrstu skólar voru settir hér á stofn þegar á elleftu öld. Og
höfundur Staffrœðinnar fornu, sem mun hafa verið rituð um miðja tólftu
öld, vitnar í latneska kvæðið og hefur með íslenzka þýðingu á einu versi,
sem er býsna áþekk Hugsvinnsmálum. Vafalaust hefur íslenzka kvæðið
verið notað í því skyni að hjálpa piltum við latínunám, þótt þýðingin sé
næsta lausleg með köflum, og á hinn bóginn fræddi það alþjóð um syndina
og önnur vandamál mannlegs lífs. Kvæðið hafði margvísleg áhrif á íslenzkar
bókmenntir á tólftu, þrettándu og fjórtándu öld; einkum er það eftirtektar-
vert, að ófá spakmæli í sögum og kvæðum eru komin þaðan. Við getum því
rakið ýmsar hugmyndir í fornbókmenntum okkar til heiðins skálds, sem
orti kvæði sitt svo sem sex öldum fyrir upphaf Islands byggðar. Og þeir sem
vilja grafast enn dýpra fyrir um uppruna slíkra hugmynda, geta rakið sumar
þeirra aftur til grískra og rómverskra spekinga, sem voru uppi fyrir Krists
burð. Rætur íslenzkrar menningar liggja djúpt og víða, sumar þeirra langt í
landsuður og aftur í gráa forneskju.
Eins og ég hef þegar gefið í skyn, þá eru lýsingar á fornum syndum
miklum mun merkilegri en syndirnar sjálfar. Manndráp, ofmetnaður,
ósannsögli, hórdómur, þjófnaður, ofdrykkja, leti og allt hvað heiti hefur,
tíðkast með mörgum þjóðum og hafa verið stunduð af syndugu fólki frá
alda öðli, og yfirleitt má segja, að eins og Viktoría Englandsdrottning gaf í
skyn forðum, þá er gott fólk á móti syndinni. En hitt er þó öllu merkilegra,
að það eru helzt skáld og aðrir orðhagir menn, sem geta lýst henni svo, að
mark sé á takandi. Ein laun syndarinnar sem skipta máli eru góður
skáldskapur. Fólk á helzt að kynnast syndinni af góðum bókum, en hvorki
40