Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Blaðsíða 36

Tímarit Máls og menningar
borð við hugtökin „hetjuhugsjón“ og örlög“, sem áður var minnzt á. Hitt
væri þó sönnu nær að lesa söguna vandlega og ræða síðan um hugmyndaforða
hennar hleypidómalaust. (HP, 1966: 23).
Þessi áhersla þeirra Olafs og Hermanns á að leita að „lögmálum verkanna
sjálfra" og „að láta söguna tala sjálfa sínu eigin máli“ er afar mikilvæg ef hún
er skilin sem krafa um að viðfangsefnið fái að njóta sannmælis í allri túlkun.
En í þessu felst einnig viss hætta ef átt er við að verkin búi yfir einhverri
réttri merkingu sem hægt sé að komast að óháð þeim hugmyndum sem
túlkandinn gerir sér um viðfangsefnið. Það má ekki horfa framhjá þeirri
staðreynd um alla túlkun að „túlkandinn — með afstöðu sína, hugboð,
fordóma, o. s. frv. — er í gagnvirkum tengslum við viðfangsefni sitt.“ (PS,
1981: 196). Margbrotið bókmenntaverk hlýtur alltaf að bjóða mörgum og
ólíkum túlkunum heim sem hægt er að rökstyðja með tilvísunum í textann.
Aðalatriðið er að átta sig á því, eins og Einar Ólafur Sveinsson bendir á,
„um hvað [rýnandinn] á að spyrja verkið“ (EÓ, 1943: 153), því að það lýkst
ekki upp fyrir okkur nema undir sjónarhorni spurninganna. Ef horft er
framhjá þessu gagnvirka samspili túlkanda og verks og krafa gerð til þess að
höndla „eðli sagnanna sjálfra" í eitt skipti fyrir öll, verður túlkunin einsýn og
blind á eigin takmarkanir. Afmarkað sjónarhorn verður þá að alhæfingu
sem eignar sér hinn eina rétta skilning, en öll önnur viðhorf liggja óbætt hjá
garði.
Það er ljóst að hið rómantíska og hið húmaníska túlkunarviðhorf til
siðferðishugmynda í Islendingasögunum ganga útfrá ólíkum forsendum um
gerð þeirra og inntak sem hafa í för með sér ólíkar niðurstöður um efnið.
Hin rómantíska túlkun lítur á sögurnar sem heiðnar hetjubókmenntir og
leitast við að fella orð og athafnir í skiljanlegt heildarsamhengi heiðinna
hugsjóna um sæmd, drengskap og örlög. Hin húmaníska túlkun gerir ráð
fyrir því að ritin séu klerklegar dæmisögur og gengur því útfrá ólíkri
leiðsagnartilgátu: „Skýringin á þessu samhengi fæst ekki nema beitt sé
kristnum hugmyndum." (HP, 1966: 24). Fyrir vikið verða túlkanirnar
gerólíkar, en ekki er þarmeð sagt að þær séu með öllu ósamrýmanlegar eða
að önnur hljóti að vera rétt og hin röng, eins og Hermann Pálsson gefur
stundum í skyn. Það ætti t. d. að vera hægt að færa að því sterk rök að Gísli
Súrsson hafi verið hetja í fornum skilningi, þótt einhverjum stoðum megi
renna undir þá tilgátu að ætlun höfundar hafi verið að sýna hann sem
lúalegan glæpamann í ljósi kristinnar miðaldasiðfræði. Báðar túlkanirnar
styðjast við hugmyndaheim sem sögurnar eru mótaðar af og eiga sér því
stuðning þeirra næsta vísan. Önnur og mikilvægari spurning er hve langt
þessi sjónarmið duga til greiningar á því siðferði sem sögurnar lýsa. Til þess
26