Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Blaðsíða 70

Vésteinn Ólason
íslendingaþættir
i
Meðal fornbókmennta okkar er flokkur af textum sem venja er að nefna
þætti. Þeir eru stuttir og hafa að jafnaði eina aðalpersónu, fáar aukapersónur
og einfalda atburðarás. Aðalpersónan er venjulega Islendingur og hefur því
skapast sú venja að tala um Islendingaþætti, þótt raunar séu til frásagnir af
útlendum mönnum sem hafa öli sömu einkenni. Flestir eru þessir þættir
varðveittir í stórum safnritum eins og Morkinskinnu og Flateyjarbók, en þó
standa sumir þeirra sjálfstæðir á fornum bókum og dæmi eru til frá 15. öld
um handrit þar sem allmörgum þáttum hefur verið safnað saman.1
Islendingaþættir hafa lengi verið vinsælt lestrarefni og fáeinir þeirra eru
meðal þeirra forníslensku texta sem hafa verið þýddir á flestar tungur. Þeir
hafa ekki notið jafnmikillar athygli fræðimanna og Islendingasögur þótt
nokkur breyting hafi orðið á því á síðustu árum. Samt birta þeir í hnotskurn
ýmis mikilvæg einkenni fornrar sagnaritunar. Þeir verða ekki skildir eða
skýrðir nema með hliðsjón af öðrum fornum bókmenntum og fornri
menningu og þjóðlífi yfirleitt.
Lærðir menn halda því fram að orðið þáttur sé af indóevrópsku rótinni
*tek- með merkinguna „snúa, flétta eða vefa“ og virðist það sennileg
skýring. Af sömu rót eru latnesku orðin tex-ere, vefa, og textus, vefur, sem
verður reyndar texti í meðförum okkar. Þáttur, eða táttur, er notað um
kvæði á færeysku og hefur orðið svipuð merkingarþróun og í íslensku.
Merkingarsvið orðsins skiptist í tvennt: annars vegar er það notað um
afmarkaðan hluta stærri heildar, svo sem eins og um væri að ræða þátt í reipi
eða vef, og getur þá bæði tekið til bókmennta og annarra fyrirbæra; hins
vegar er það notað um stuttar frásagnir sem amk. stundum gátu staðið
sjálfstæðar. Þessi síðar talda merking er vafalaust yngri og sjást hennar ekki
merki fyrr en seint á miðöldum. Bersýnilegt er hvernig merkingarþróun
orðsins hefur verið: það er í upphafi notað sem myndhverfing, þar sem riti
er líkt við reipi eða vef sem undinn er saman úr mörgum sjálfstæðum
þáttum; merkingin hefur síðan færst yfir á stutta frásögn, af því að þessir
þættir voru oft tiltölulega sjálfstæðir, hægt var að fella þá úr riti eða auka
þeim við án þess að heildin raskaðist og þeir hafa etv. stundum verið
varðveittir alveg sjálfstæðir. Það er eftirtektarvert að stuttar frásagnir af
60