Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Blaðsíða 32

Tímarit Máls og menntngar
Novalis. Þau net sem við leggjum í sjó Islendingasagna í því skyni að fiska
eftir siðfræði þeirra eru engin undantekning frá þessari reglu sem gildir um
alla túlkun. Við göngum óhjákvæmilega að efninu útfrá ákveðnum forsend-
um sem beina túlkun okkar í vissan farveg og spyrjum tiltekinna grundvall-
arspurninga sem viðfangsefnið hlýtur að svara einhvern veginn. Að öðrum
kosti yrðum við einskis vísari. Það er því mjög mikilvægt að við reynum
stöðugt að gera okkur grein fyrir því undir hvaða sjónarhorni við leitumst
við að ljúka viðfangsefninu upp og hvernig niðurstöðurnar draga dám af
þeim leiðsagnartilgátum sem við göngum útfrá hverju sinni.
Hvað er það sem við erum að reyna að átta okkur á þegar við spyrjum um
siðfræði Islendingasagna? Við þessu er e. t. v. ekki til neitt einhlítt svar, en
við ættum þó að geta fallist á að spurningin snúist um þau siðferðislögmál
sem athafnir söguhetjanna lúta. En hvernig eigum við að greina þessi
lögmál? Hér vandast málið. Það á við um allar athafnir manna og samskipti,
svo fremi að þær hafi einhverja siðferðilega þýðingu, að af þeim má lesa
vitnisburð um ákveðið siðgæði. Þessi „aflestur" er þó jafnan túlkunaratriði
og verður því torráðnari sem vettvangur athafnanna er okkur meira fram-
andi. Þetta stafar af því að við erum mótuð af ákveðinni menningu sem felur
í sér mat á dyggðum og löstum, réttu og röngu sem mynda bakhjall allra
okkar dóma um mannlega hegðun. Siðferðið sem við búum við skapar
okkur sjónarhól sem er forsenda siðferðilegrar reynslu og þekkingar, en
getur einnig staðið í vegi fyrir skilningi á mannlegu framferði sem er á
einhvern hátt frábrugðið því sem við eigum að venjast. Það er hér sem
virkilega reynir á þau bönd skilnings og túlkunar sem tengja okkur við
tilveruna: halda þau okkur föngnum í eigin fordómum eða getum við teygt
á þeim þannig að við náum að setja okkur í annarra spor og öðlast þar með
nýjan skilning og víkka eigin sjóndeildarhring?
Oneitanlega lýsa sögurnar mannlegu siðferði sem okkur er að mörgu leyti
framandi. Þetta er ekki síst vegna þess að þær taka þar fyrst upp þráðinn
sem dregur til tíðinda og snúast að verulegu leyti um deilur manna og
vígaferli. Það er einmitt vegna þessa sem siðferðilegar spurningar verða svo
áleitnar, því það er við slík frávik frá hversdagsleikanum sem siðfræðilegir
drættir veruleikans skerpast. Þetta er þó tvíbentur ávinningur, því um leið
og það ætti að auðvelda okkur að greina hið almenna mynstur hegðunar og
hugtaka sem einstakar athafnir manna taka mið af, þá eru athafnirnar oft af
því tagi sem brýtur hvað mest í bága við siðferðiskennd okkar og hugsunar-
hátt. Hér er vandinn því sá að reyna að forðast siðferðilega dóma sem
endurspegla okkar eigið siðferðismat og reyna fremur að öðlast skilning á
siðfræði sagnanna sem tekur mið af hugmyndaheimi v_0 veruleika þeirra
sjálfra. Þetta er þó engan veginn auðleyst verkefni. Raunar felst sjálfur
22