Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Side 96

Tímarit Máls og menningar
hafa bera vitni um sívirka þörf höfundarins til að endurskoða þær hug-
myndir, sem hann gerði fyrst grein fyrir í bréfinu til Katkofs í ágúst 1865,
og fyrr var vitnað til. I stórum dráttum má lýsa þeim breytingum, sem verða
á sögunni meðan hún er skrifuð, sem hér segir:
I fyrstu drögunum er engu líkara en að stúdentinn sem myrðir okurkerl-
inguna láti stjórnast af „jákvæðum" hvötum, hann telur sig eiginlega vera að
búa sig undir að sinna háleitum skyldum við mannkynið.
Skáldsagan gerist á um það bil mánuði: þá gefur morðinginn sig fram og
iðrast verknaðarins um leið. Glæpamaðurinn afneitar fyrirhafnarlítið fyrri
hugmyndum sínum um rættlætingu verknaðarins: „Lögmál sannleikans og
mannlegt eðli hafa sigrað, þau drápu sannfæringu hans, jafnvel án þess að
hann snerist til andófs."
Yfirbótinni er lýst sem meðvituðu og eindregnu vali: „glæpamaðurinn
ákveður sjálfur að taka á sig þjáningu til að afplána verknað sinn.“
Sagan átti að vera í formi játningar, sem hefði vitanlega þrengt verulega
sjónarhorn hennar. Hún átti að verða fimm—sex arkir og Dostoévskí bjóst
við að ljúka við hana innan mánaðar.
Endanleg niðurstaða varð allt önnur, enda þótt aðstæður Raskolnikofs í
upphafi sögunnar, háski sá sem vofir yfir Dúnju systur hans í klóm hins
lostuga óðalsherra Svídrígælofs og fleira þesslegt standi af sér hreinsunareld
umskriftanna.
Verulega er dregið úr „jákvæðum“ eða félagslegum útskýringum á verkn-
aði Raskolnikofs. Þeim mun meir fer fyrir Napóleonshugmyndum hans,
sókn í valdið valdsins vegna — meðan áhyggjur af velferð móður hans og
systur og þátttaka í örlögum Marmeladoffjölskyldunnar verða með
nokkrum hætti þáttur í sjálfsblekkingu, gloppóttu hugmyndakerfi sem hann
rembist við að koma sér upp sér til réttlætingar.
Skáldsagan gerist að mestu á tveim vikum, en spannar alls tvö ár með
eftirmála sem er „opinn“ út í eilífðina.
Raskolnikof ver skoðanir sínar fram yfir játningu og dóm, hann neitar því
enn að hann hafi framið glæp sem veður er gerandi út af morguninn sem
hann gefur sig fram (Sjötti hluti, sjöundi kafli). Hann þrjóskast við næstum
því fram á síðustu blaðsíðu sögunnar — endurfæðing hans er þá fyrst rétt að
hefjast, þegar hann hefur setið meira en ár í Síbiríu og á þá eftir að bíða
frelsis og Sonju í sjö ár, rétt sem Jakob skyldi bíða Rakelar.
Glæpamaðurinn gerir sér alls ekki grein fyrir ótal erfiðleikum yfirbótar-
innar þegar hann gefur sig fram.
Skáldsagan er ekki játning í fyrstu persónu, alvitur höfundur stýrir penna
og lætur sterkar og sjálfstæðar raddir takast á um Raskolnikof: Rödd
rannsóknardómarans Porfírís Petrovítsj, sem reynir að brjóta niður villu-
86