Tímarit Máls og menningar - 01.11.1986, Blaðsíða 20

Tímarit Máls og menningar
hann viðhorf miðaldamanna til náttúrunnar, dauðans og annarra manna, og
finnur þar dæmi um þessi „þrjú stig“, sem hann reynir að lýsa nánar.
Astæðulaust er að eyða miklu púðri í að hrekja kenningar þessara rita:
fyrirbærum hugarfarssögunnar er þar raðað upp í einhverja „þróunarlínu“
eftir fyrirfram gerðum kenningum, án þess að fyrir því sé nokkur fótur í
heimildum og stundum þvert ofan í tímatalið. Auk þess er þar víða farið
frjálslega með staðreyndir, svo ekki sé meira sagt.2) Þótt franskir sagnfræð-
ingar hafi tekið þessum ritum með velvild, forðast þeir sjálfir svo klunnalega
rassmalagesti af kenningum að vera, þar sem reynt virðist vera að bjarga
ýmsum kreddum dólgamarxisma með því að útvíkka hann eða hafa á
honum endaskipti. Samt kemur fram hjá mörgum þeirra, að þeir álíta að
hugarfarið þróist eftir ákveðnum lögmálum í samræmi við aðrar hliðar
sögunnar eða kannske í kjölfar þeirra. Jacques Le Goff vitnar með sýnilegri
velþóknun í spakmæli Ernest Labrousse, að í þróun sögunnar sé „þjóðfé-
lagskerfið á eftir efnahagskerfinu og hugarfarið á eftir þjóðfélagskerfinu“. I
samræmi við þessa kenningu hefur hann — og reyndar fleiri sagnfræðingar
franskir — ríka tilhneigingu til að nota orðið „hugarfar“ um þau fyrirbæri,
sem þeir telja að séu „á eftir tímanum" hverju sinni, — leifar af fortíðinni,
þegar aðrir þættir þjóðfélagsins eru „komnir lengra“. En bæði um þessa
„þróunarkenningu" í hvaða mynd sem hún er og um þau tengsl sem gert er
ráð fyrir milli efnahagslífs og hugarfars gildir það sama og áður var sagt um
önnur viðhorf franskra sagnfræðinga: þetta eru óljósar og almennar hug-
myndir, sem ekki er hægt að halda fram sem staðreyndum án ítarlegra
rannsókna.
3.
Oll þessi viðhorf, sem hér hefur verið greint frá, eiga rætur að rekja til þess,
að í sviptivindum franskrar sagnfræði hefur hugarfarssaga tekið við sem
tískustefna á eftir efnahagssögu, og verður ekki betur séð en þau stuðli að
því að brengla yfirsýnina og koma á fordómum þar sem engra fordóma er
þörf. En hugarfarssagan, sem hefur náð betur til fransks almennings en
nokkur sagnfræðigrein eða -stefna á undan henni, er einnig tískustefna í
frönskum fjölmiðlaheimi og fylgir sem slík lögmálum þeirra tískustefna sem
spretta upp á Signubökkum með ákveðnu millibili. Eitt lögmálið, og
kannske það sem mest ber á, er að slíkri stefnu verður jafnan að fylgja
eitthvert vígorð, stutt setning í formi spakmælis eða þá eitt orð, sem menn
geta lært utan að eins og máli gæddir nátthrafnar og endurtekið síðan usque
ad nauseam eins og töfraformúlu í þeirri trú að þeir hafi höndlað sann-
leikann. Væri hægt að rekja sögu fransks menntalífs í marga áratugi með því
418