Tímarit Máls og menningar - 01.11.1986, Blaðsíða 24

Tímarit Máls og menningar
aðferðum, sem starfsbræður þeirra og landar og jafnvel þeir sjálfir setja fram
og viðurkenndar eru í orði, og fara stundum leiðir sem virðast ekki fyllilega
í samræmi við venjulega skilgreiningu orðsins hugarfar. Þannig verður
greinarmunurinn sem kenningasmiðir gera á hugarfarssögu og hugmynda-
sögu oft harla óljós í reynd. Markalínan hlýtur alltaf að vera það, þótt menn
séu sannfærðir um að á þessu tvennu sé einhver eðlismunur, og getur hver
sagnfræðingur dregið hana eins og honum hentar. Svo er algengt, að þeir
sem fást við hugarfarssögu gefi sérstakan gaum að alls kyns helgisiðum,
hátíðum og athöfnum úr hversdagslífinu, eða jafnvel atburðum, sem virðast
miklu heldur heyra undir atburðasöguna. Þótt kenningasmiðir leggi blessun
sína á slík vinnubrögð, að svo miklu leyti sem þeir geta túlkað þessa siði,
athafnir o. þ. h. sem „tákn“ fyrir „hugarfar" eða „kraftbirtingu hópmeðvit-
undar“, er harla erfitt að skilgreina tengslin þar á milli. Þannig er ekki
auðvelt að sjá hvað t. d. hátíð sem fylgir föstum skorðum (jafnföstum e. t. v.
og bókmenntir, sem Le Goff lítur hornauga einmitt af þeim ástæðum),
skyndileg uppþot eða þá kattamorð prentara í Rue Saint-Sévérin í París árið
1730 (svo þekkt dæmi séu nefnd úr þessum fræðum) geta leitt í ljós um það
sem hugur einstaklings eða einstaklinga einn veit. Þar sem fræðilegur
grundvöllur hugarfarssögu er svo óljós, og þessi grein sagnfræðinnar í
rauninni stundum umfangsmeiri en kenningasmiðir vilja vera láta, er því rétt
að líta fram hjá kenningunum og reyna í þess stað að huga að grundvelli,
verkefni og aðferðum þeirra rannsókna, sem flokkaðar eru undir þessa grein
sagnfræðinnar.
4.
Hver sá sem hlustað hefur á draugasögu í skíðaskála um niðdimma nótt í
stórhríð veit að tilfinningaviðbrögð eru furðulega smitandi og breiðast
snögglega út: skyndilega eru allir lamaðir af ótta, sem þeir ráða lítið við, —
jafnvel sannfærðir efnishyggjumenn sem hafna allri afturgöngutrú af hug-
sjónaástæðum. Slík hræðsluviðbrögð, af jafnlitlum ástæðum, geta breiðst út
á ennþá stærri vettvangi. I maímánuði 1969 breiddist sá orðrómur út í
Orléans, að konur hefðu horfið á dularfullan hátt, þegar þær voru að máta
föt í tilteknum fataverslunum í borginni, — fyrst var nefnd ein verslun en
hún varð smám saman að sex. Ein útgáfan af sögunni var á þá leið að kona
nokkur hefði brugðið sér inn í verslun til að máta kjól, meðan eiginmaður
hennar beið á götunni fyrir utan, en síðan ekki komið út aftur. Þegar
eiginmanninn fór að lengja eftir konunni, arkaði hann sjálfur inn í búðina,
— en þá vildi enginn kannast við að hafa séð konuna. Kallaði hann á
lögregluna, sem gerði umsvifalaust húsleit í versluninni, — og fann konuna
422